wip: podkastoù

This commit is contained in:
Ewen 2023-12-22 17:12:25 +01:00
parent 0500c63d06
commit ecfc897c91
74 changed files with 4743 additions and 74 deletions

View file

@ -2,7 +2,6 @@
title: "#1 Ar plankton"
date: 2021-09-01T12:00:00+02:00
description: "Petra eo ar plankton? Deuit war va lech evit dizoleiñ ar bed-mañ."
tags: ["podkast", "plankton"]
draft: false
image: "./plankton.jpg"
slug: "1-ar-plankton"
@ -16,61 +15,57 @@ Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**Ar plankton**](https://podkast.fedi.bzh/@bra
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-plankton/embed/light" >}}
---
Hiziv e vo splujet 'barzh ar mor ha klask a rimp gouzout petra eo ar plankton.
Petra eo ar plankton ? Marteze ho peus klevet an dra-se dija. « Ar plankton… »
Ar ger-se a teu eus "planktós" e gresioneg kozh, pe e grec ancien.
An dra-se sinifi kantreer, distabil.
Evit gwir e vez renket e-barzh ar plankton an holl voudoù-bev, an holl draoù bev, ha na c'hellont ket neuial a-enep kasenn ar mor pe an tizh-vor.
Petra eo ar plankton ? Marteze ho peus klevet an dra-se dija.
An dra-se sinifi kantreer, distabil. Evit gwir e vez renket e-barzh ar plankton an holl voudoù-bev, an holl draoù bev,
ha na c'hellont ket neuial a-enep kasenn ar mor pe an tizh-vor.
Peogwir int re vihan evel ar viruzoù hag ar bakteri, pe c'hoazh int re vlot evel ar morgaoul, ar méduses ma karit.
Ya, gwir eo, ar morgaoul a vez renket e-touez ar plankton.
Alies e vezont ankouaet peogwir peurvuiañ vez ket sellet ouzh ar plankton nemet evel traoù bihan tout.
Brav hag interesant eo ar morgaoul, met bravoc'h c'hoazh eo ar re vihan !
Plankton a zo bep seurt ment e organegoù.
Setu, penaos e c'hellfemp deskrivañ bed ar plankton ?
Da gentañ eo dav gouzout ez eus organegoù a-bep seurt ment, bras ha bihan.
Setu, penaos c'hellfemp deskrivañ bed ar plankton ?
Da gentañ eo dav gouzout ez eus organegoù a-bep seurt men, bras ha bihan.
Spontus eo an diforc'h a zo etre ar viruzoù hag ar bakteri.
Spontus eo ivez an diforc'h etre ar bakteri e-kichenn an organegoù all a zo lieskelligek, pe multicellulaire.
Evit kompren un tammig gwelloc'h an diforc'h-mañ, c'hwi zo ken bihan evel ur vakterienn, lakaomp.
Evit kompren un tammig gwelloc'h an diforc'h-mañ c'hwi zo ken bihan evel ur vakterienn, lakaomp.
E-barzh ar plankton e vez kavet organegoù hag a zo anvet "dinoflagellés" e galleg.
Ha neuze e-kichenn ar re-se e vefe an dinoflagellé-mañ ken bras hag ur savadur, un ti 25 estaj dezhañ.
Kemeromp bremañ un organeg all, lieskelligek ar wech-mañ, ar c'hrill da skouer, al loened a vez debret gant ar balumed.
Al loen-mañ a vefe kalz brasoc'h c'hoazh.
En ho kichenn e vefe ken uhel e-giz Menez Everest.
Da lavaret eo, ar c'hrill zo 10000 gwech brasoc'h eget ur vakterienn.
Setu lieseurt kenañ eo bed ar plankton e-keñver ar mentoù.
Ha neuze e-kichenn ar re-se e vefe an dinoflagellé-mañ ken bras hag ur savadur,
un ti 25 estaj dezhañ. Kemeromp bremañ un organeg all, lieskelligek ar wech-mañ,
ar c'hrill da skouer, al loened a vez debret gant ar balumed. Al loen-mañ a vefe kalz brasoc'h c'hoazh.
En ho kichenn e vefe ken uhel e-giz Menez Everest. Da lavaret eo, ar c'hrill zo 10000 gwech brasoc'h eget ur vakterienn.
Setu traoù a-bep seurt a gaver e bed ar plankton, evit pezh a sell ouzh ment al loened-se.
Un dra all c'hoazh a zo sebezus gant ar plankton : e liesseurted arc'hwelel, pe "diversité fonctionnelle" 'giz vez lavaret gant an ekologourien.
Un dra all c'hoazh a zo sebezus gant ar plankton : e liesseurted arc'hwelel, pe "diversité fonctionnelle"
'giz vez lavaret gant an ekologourien.
Da lavaret eo, kavet 'vez organegoù a zo gouest d'ober kalzig a draoù.
Kemeromp ar sianobacteri.
Bakteri int, hag int a zo gouest d'ober ar fotosintezenn, pe ar photosynthèse e galleg.
Ha setu neuze e c'hellont implijout ar gouloù hag ar CO₂ (aezhenn-c'hlaou, pe gaz karbonek m'ho peus c'hoant) evit produiñ danvez organik (hag a zo sukr mui pe vui) asambles gant oksigen.
Ha c'hwi oar mat pegen pouezus eo an oksigen evidomp evel-just.
Kemeromp ar sianobacteri. Bakteri int, hag int a zo gouest d'ober ar fotosintezenn, pe ar photosynthèse e galleg.
Ha setu neuze e c'hellont implijout ar goulou hag ar CO2 (aezhenn-c'hlaou, pe gaz karbonek m'ho peus c'hoant)
evit produiñ dañvez organik (hag a zo sukr mui pe vui) asambles gant oksigen.
Ha c'hwi oar mat pegen pouezus eo an oksigen evidomp evel just.
An hanter eus an oksigen a vez analet ganeoc'h a vez produet 'barzh ar mor gant ar plankton.
Ur galloud all hag a zo un tammig hud, un tammig majik evidon eo ar violuc'hañs, ar bioluminescence ma karit.
Meur a organeg a c'hell produiñ gouloù, evel un dinoflagellé all anvet *Noctiluca scintillans*.
Meur a organeg a c'hell produiñ goulou, evel un dinoflagellé all anvet Noctiluca scintillans.
Hemañ zo bihan a-walc'h : neubeutoc'h evit ur milimetr eo.
Met a-benn vez mat ar jeu evito e teu al loenigoù-se da vezañ stankoc'h stankañ.
Ha gallout a reont bezañ gwelet neuze dre ar gwagennoù war an draezhenn da skouer, o lugerniñ gant luskad ar mor.
Pegen brav eo an dra-se !
Ha gallout a reont bezañ gwelet neuze dre ar gwagennoù war an draezhenn da skouer,
o lugerniñ gant luskad ar mor. Pegen brav eo an dra-se !
Gouest eo ar plankton d'ober kalz a draoù.
Lavaret em eus ez eus ul lodenn anezhañ hag a brodu oksigen ha vez analet ganeomp ha gant an holl organegoù o deus ezhomm analañ.
Gant organegoù all e vez pompet, pe bac'het, ar gaz karbonek, ar CO₂.
Ezhomm o deus deus ar CO₂ evit sevel o c'hrogenn da skouer.
Ha pa varvint e kouezhint war-c'horre strad ar mor leun o c'hrogenn gant karbon.
Pegen jentil !
Ouzhpenn-se e vez kavet kalz molekul er mor gant bioliesseurter ar plankton, la biodiversité du plancton.
Koulskoude eo brek ar bed-se.
Bresk an organegoù, ha bresk eo ar c'hempouez ekologel.
Gouest eo ar plankton d'ober kalz a draoù. Lavaret em eus ez eus ul lodenn anezhañ hag a brodu oksigen
ha vez analet ganeomp ha gant an holl organegoù o deus ezhomm analañ.
Gant organegoù all e vez pompet, pe bac'het, ar gaz karbonek, ar CO2.
Ezhomm o deus deus ar CO2 evit sevel o c'hrogenn da skouer. Ha pa varvint e kouezhint war-c'horre strad ar mor
leun o c'hrogenn gant karbon. Pegen jentil !
Koulskoude eo youst ar bed-se. Youst eo an organegoù, ha youst eo ar c'hempouez ekologel.
Ar plankton a zo kizidik ouzh ar cheñchamantoù degaset gant mab-den.
Cheñch a ra temperadur ar mor, hag ivez an drenkegezh pe an acidité.
Saotret e vez ar mor bras gant tammoù plastik ha gant bep seurt traoù.
Saotret e vez ar mor bras gant tammoù plastik ha gant bep seurt traoù.
Setu ar bed a bezh a gemm. Ret eo d'ar boudoù bev en em brebariñ.
Met a benn-ar-fin, se zo ar pezh a zo bet graet ganto abaoe eo ar vuhez war-wel.
Met a benn-ar-fin, se zo ar pezh a zo bet graet ganto abaoe eo ar vuhez war-wel.
Chañs vat dezho memestra ! :-)
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -1,75 +1,70 @@
---
title: "#1 Ar plankton"
date: 2021-09-01T12:00:00+02:00
tags: ["podkast", "plankton"]
draft: false
image: "./plankton.jpg"
slug: "1-ar-plankton"
---
{{< block_color blue >}}
Voilà la transcription de l'épisode [**Ar plankton**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-plankton/).
Transcription de l'épisode [**Ar plankton**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-plankton/).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-plankton/embed/light" >}}
---
Hiziv e vo splujet 'barzh ar mor ha klask a rimp gouzout petra eo ar plankton.
Petra eo ar plankton ? Marteze ho peus klevet an dra-se dija. « Ar plankton… »
Ar ger-se a teu eus "planktós" e gresioneg kozh, pe e grec ancien.
An dra-se sinifi kantreer, distabil.
Evit gwir e vez renket e-barzh ar plankton an holl voudoù-bev, an holl draoù bev, ha na c'hellont ket neuial a-enep kasenn ar mor pe an tizh-vor.
Petra eo ar plankton ? Marteze ho peus klevet an dra-se dija.
An dra-se sinifi kantreer, distabil. Evit gwir e vez renket e-barzh ar plankton an holl voudoù-bev, an holl draoù bev,
ha na c'hellont ket neuial a-enep kasenn ar mor pe an tizh-vor.
Peogwir int re vihan evel ar viruzoù hag ar bakteri, pe c'hoazh int re vlot evel ar morgaoul, ar méduses ma karit.
Ya, gwir eo, ar morgaoul a vez renket e-touez ar plankton.
Alies e vezont ankouaet peogwir peurvuiañ vez ket sellet ouzh ar plankton nemet evel traoù bihan tout.
Brav hag interesant eo ar morgaoul, met bravoc'h c'hoazh eo ar re vihan !
Plankton a zo bep seurt ment e organegoù.
Setu, penaos e c'hellfemp deskrivañ bed ar plankton ?
Da gentañ eo dav gouzout ez eus organegoù a-bep seurt ment, bras ha bihan.
Setu, penaos c'hellfemp deskrivañ bed ar plankton ?
Da gentañ eo dav gouzout ez eus organegoù a-bep seurt men, bras ha bihan.
Spontus eo an diforc'h a zo etre ar viruzoù hag ar bakteri.
Spontus eo ivez an diforc'h etre ar bakteri e-kichenn an organegoù all a zo lieskelligek, pe multicellulaire.
Evit kompren un tammig gwelloc'h an diforc'h-mañ, c'hwi zo ken bihan evel ur vakterienn, lakaomp.
Evit kompren un tammig gwelloc'h an diforc'h-mañ c'hwi zo ken bihan evel ur vakterienn, lakaomp.
E-barzh ar plankton e vez kavet organegoù hag a zo anvet "dinoflagellés" e galleg.
Ha neuze e-kichenn ar re-se e vefe an dinoflagellé-mañ ken bras hag ur savadur, un ti 25 estaj dezhañ.
Kemeromp bremañ un organeg all, lieskelligek ar wech-mañ, ar c'hrill da skouer, al loened a vez debret gant ar balumed.
Al loen-mañ a vefe kalz brasoc'h c'hoazh.
En ho kichenn e vefe ken uhel e-giz Menez Everest.
Da lavaret eo, ar c'hrill zo 10000 gwech brasoc'h eget ur vakterienn.
Setu lieseurt kenañ eo bed ar plankton e-keñver ar mentoù.
Ha neuze e-kichenn ar re-se e vefe an dinoflagellé-mañ ken bras hag ur savadur,
un ti 25 estaj dezhañ. Kemeromp bremañ un organeg all, lieskelligek ar wech-mañ,
ar c'hrill da skouer, al loened a vez debret gant ar balumed. Al loen-mañ a vefe kalz brasoc'h c'hoazh.
En ho kichenn e vefe ken uhel e-giz Menez Everest. Da lavaret eo, ar c'hrill zo 10000 gwech brasoc'h eget ur vakterienn.
Setu traoù a-bep seurt a gaver e bed ar plankton, evit pezh a sell ouzh ment al loened-se.
Un dra all c'hoazh a zo sebezus gant ar plankton : e liesseurted arc'hwelel, pe "diversité fonctionnelle" 'giz vez lavaret gant an ekologourien.
Un dra all c'hoazh a zo sebezus gant ar plankton : e liesseurted arc'hwelel, pe "diversité fonctionnelle"
'giz vez lavaret gant an ekologourien.
Da lavaret eo, kavet 'vez organegoù a zo gouest d'ober kalzig a draoù.
Kemeromp ar sianobacteri.
Bakteri int, hag int a zo gouest d'ober ar fotosintezenn, pe ar photosynthèse e galleg.
Ha setu neuze e c'hellont implijout ar gouloù hag ar CO₂ (aezhenn-c'hlaou, pe gaz karbonek m'ho peus c'hoant) evit produiñ danvez organik (hag a zo sukr mui pe vui) asambles gant oksigen.
Ha c'hwi oar mat pegen pouezus eo an oksigen evidomp evel-just.
Kemeromp ar sianobacteri. Bakteri int, hag int a zo gouest d'ober ar fotosintezenn, pe ar photosynthèse e galleg.
Ha setu neuze e c'hellont implijout ar goulou hag ar CO2 (aezhenn-c'hlaou, pe gaz karbonek m'ho peus c'hoant)
evit produiñ dañvez organik (hag a zo sukr mui pe vui) asambles gant oksigen.
Ha c'hwi oar mat pegen pouezus eo an oksigen evidomp evel just.
An hanter eus an oksigen a vez analet ganeoc'h a vez produet 'barzh ar mor gant ar plankton.
Ur galloud all hag a zo un tammig hud, un tammig majik evidon eo ar violuc'hañs, ar bioluminescence ma karit.
Meur a organeg a c'hell produiñ gouloù, evel un dinoflagellé all anvet *Noctiluca scintillans*.
Meur a organeg a c'hell produiñ goulou, evel un dinoflagellé all anvet Noctiluca scintillans.
Hemañ zo bihan a-walc'h : neubeutoc'h evit ur milimetr eo.
Met a-benn vez mat ar jeu evito e teu al loenigoù-se da vezañ stankoc'h stankañ.
Ha gallout a reont bezañ gwelet neuze dre ar gwagennoù war an draezhenn da skouer, o lugerniñ gant luskad ar mor.
Pegen brav eo an dra-se !
Ha gallout a reont bezañ gwelet neuze dre ar gwagennoù war an draezhenn da skouer,
o lugerniñ gant luskad ar mor. Pegen brav eo an dra-se !
Gouest eo ar plankton d'ober kalz a draoù.
Lavaret em eus ez eus ul lodenn anezhañ hag a brodu oksigen ha vez analet ganeomp ha gant an holl organegoù o deus ezhomm analañ.
Gant organegoù all e vez pompet, pe bac'het, ar gaz karbonek, ar CO₂.
Ezhomm o deus deus ar CO₂ evit sevel o c'hrogenn da skouer.
Ha pa varvint e kouezhint war-c'horre strad ar mor leun o c'hrogenn gant karbon.
Pegen jentil !
Ouzhpenn-se e vez kavet kalz molekul er mor gant bioliesseurter ar plankton, la biodiversité du plancton.
Koulskoude eo brek ar bed-se.
Bresk an organegoù, ha bresk eo ar c'hempouez ekologel.
Gouest eo ar plankton d'ober kalz a draoù. Lavaret em eus ez eus ul lodenn anezhañ hag a brodu oksigen
ha vez analet ganeomp ha gant an holl organegoù o deus ezhomm analañ.
Gant organegoù all e vez pompet, pe bac'het, ar gaz karbonek, ar CO2.
Ezhomm o deus deus ar CO2 evit sevel o c'hrogenn da skouer. Ha pa varvint e kouezhint war-c'horre strad ar mor
leun o c'hrogenn gant karbon. Pegen jentil !
Koulskoude eo youst ar bed-se. Youst eo an organegoù, ha youst eo ar c'hempouez ekologel.
Ar plankton a zo kizidik ouzh ar cheñchamantoù degaset gant mab-den.
Cheñch a ra temperadur ar mor, hag ivez an drenkegezh pe an acidité.
Saotret e vez ar mor bras gant tammoù plastik ha gant bep seurt traoù.
Saotret e vez ar mor bras gant tammoù plastik ha gant bep seurt traoù.
Setu ar bed a bezh a gemm. Ret eo d'ar boudoù bev en em brebariñ.
Met a benn-ar-fin, se zo ar pezh a zo bet graet ganto abaoe eo ar vuhez war-wel.
Met a benn-ar-fin, se zo ar pezh a zo bet graet ganto abaoe eo ar vuhez war-wel.
Chañs vat dezho memestra ! :-)
{{< cc "by nc" >}}

Binary file not shown.

After

Width:  |  Height:  |  Size: 805 KiB

View file

@ -0,0 +1,103 @@
---
title: "#10 An ADN (2/3)"
date: 2022-01-05T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./anAdn2.jpg"
slug: "10-an-adn-2"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**An ADN (2/3)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-adn-2-an-herezh/).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-adn-2-an-herezh/embed/light" >}}
---
Kendalc'het vo hiziv gant hon heuliad diwar-benn an ADN.
Gant ar gronikenn ziwezhañ hor boa graet un tamm tro en amzer dremenet evit gouzout
penaos eo bet lakaet war-wel gant ar skiantourien ha skiantourezed.
Ha hiziv neuze e vo komzet eus talvoudegezh an ADN.
Da betra 'servij an ADN ?
Bec'h dezhi!
Gant ar rann ziwezhañ hor boa komzet un tammig eus an herezh, l'hérédité e galleg.
Ha gwir eo, kaset eo an herezh gant an ADN,
peogwir e vez degaset gant ar volekulenn-mañ an ditour jenetikel.
An ditour jenetikel an hini eo a lâr hag-eñ eo glas ho taoulagad pe hag-eñ eo du ho kazh.
Gouzout a rit moarvat e vez treuzkaset ar perzhioù (e galleg e vez lâret les caractères)
gant an dud d'o bugale.
An dra-se a dalv e vez treuzkaset an ADN gant an dud d'o bugale.
E gwirionez e vez treuzkaset gant pep hini an hanter rik eus ADN ar c'hrouadur.
Treuzkaset e vez, mesket e vez e pep rummad, abaoe pell pell zo.
Ar glad genetikel a vez graet eus an dra-se.
Gant ar gronikenn-mañ 'vo komzet eus traoù a bep seurt diwar-benn an herezh neuze,
traoù hag a zo tammig fetisoc'h.
Urzhiet eo an ADN e kromozomoù, e seurt pakadoù.
Ni, an denelezh, hon eus 23 c'houblad a gromozomoù en holl.
Met unan eus ar c'houbladoù a zo disheñvel deus ar mod eo ur plac'h genetikel pe ur paotr genetikel.
E-barzh ADN ar merc'hed ez eus daou gromozom heñvel an eil deus egile, anvet "XX".
Ha gant ar baotred ez eus daou gromozom disheñvel an eil deus egile,
an eil bihanoc'h eget egile, anvet "XY".
Ar c'houblad-se a laka un den da vezañ plac'h pe paotr jenetikel.
Bep tro e vez kemeret ur c'hromozom eus ar vamm eo ur c'hromozom X, atav !
Hag a vez kemeret ur c'hromozom eus an tad, dre zegouezh ivez.
Ma vez roet ur c'hromozom X gant an tad,
ar c'houblad vo "XX" hag ar c'hrouadur vo ur plac'h jenetikel.
A-hend-all e vo ur paotr jenetikel.
Ar sistem-se vez anvet sistem XY (pe XY).
Sistemoù-all a zo en natur evel-just, gant al lapoused pe gant an amprevaned.
Cheñchomp kaoz evit komz eus ar jenoù bremañ.
Evit kompren petra eo ur jen e c'heller ober gant ur skeudenn.
Lakomp 'vefe an ADN a-bezh evel ul levr.
Ar c'hromozomoù a vefe evel chabistroù al levr.
Hag ar jenoù neuze a vefe ar gerioù,
gant lizherennoù ar c'hod jenetek hor boa gwelet a-raok : A, T, C ha G.
Komzet 'vo en-dro eus ar jenoù gant ur gronikenn all,
met moaien zo da lavaret e vez degaset ar perzhioù, les caractères, gant ar jenoù.
Da lâret eo, skrivet vez gerioù an ADN hervez ar perzhioù.
Ar pikoù-panez, lakaomp.
Kaout pikoù-panez : an dra-se en deus da welet gant ur jen anvet MC1R.
Diouzh an doare ma vez skrivet ar jen-se e c'hell an den kaout kalz pikoù-panez,
pe nompas kaout netra : tamm pik-panez ebet.
Traoù all a zo, evel flip ar skouarn (le lobe de l'oreille mar karit).
Evit tud zo eo stag, peget ouzh an dremm, hag evit tud all eo distag.
Ur jen a gontroll ar perzh-mañ ivez.
Memes tra gant kleñvedoù zo evel an dic'houzañvuster ouzh al laktoz,
da lâret eo an dud ne vezont ket evit dijeriñ al lactoz.
Met al lodenn vrasañ eus ar perzhioù hon neuz
hag ar pezh e c'hellomp ober pe pas,
a zo kontrollet gant meur a jen, e gwirionez.
Ment an dud a vez kontrollet gant muioc'h eget 80 jen.
E 2021 ez eus bet diskouezet ez eus ezhomm eus ur 120 jen bennak d'an nebeutañ
evit displegañ liv an daoulagad.
Penaos 'vez treuzkaset ar perzhioù gant kemend-all a jenoù ?
Un tamm evel ar reizh, ar "seks" kontrollet gant ar c'hromozomoù XX pe XY.
Pep jen a teu gant stummoù disheñvel.
Evit ur jen, e c'hell an tad kaout ur stumm, hag ar vamm ur stumm all.
ADN ar bugel a vo ur gwir veskaj gant stummoù an tad ha stummoù ar vamm, dre zegouezh adarre.
Se zo kaoz eo heñvel a-walc'h ur bugel ouzh e dud,
met diaes pe dibosupl eo gouzout resis petra vo e berzhioù.
Petra vo liv e zaoulagad, pegent bras vo, ha me oar-me.
Emichañs n'oc'h ket kollet gant an holl anvioù implijet er gronikenn-mañ.
Jen, kromozom… Ar gerioù-se 'vo klevet c'hoazh, traoù all zo da zeskiñ diwar o fenn !
Hiziv hon eus gwelet eo an ADN ar pezh a zoug an ditour jenetikel.
Treuzkaset e vez dre ar jenoù, ha pa vefent o-unan pe a-stroll evit sevel ar perzhioù, les caractères m'ho peus c'hoant.
Gant ar gronikenn a-benn ar wech all 'vo safaret eus ar pezh 'vez graet gant ar jenoù, e-barzh ar c'helligoù.
Ha c'hwi 'welo pegent brav hag efedus eo ar sistem-se.
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,103 @@
---
title: "#10 An ADN (2/3)"
date: 2022-01-05T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./anAdn2.jpg"
slug: "10-an-adn-2"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**An ADN (2/3)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-adn-2-an-herezh/).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-adn-2-an-herezh/embed/light" >}}
---
Kendalc'het vo hiziv gant hon heuliad diwar-benn an ADN.
Gant ar gronikenn ziwezhañ hor boa graet un tamm tro en amzer dremenet evit gouzout
penaos eo bet lakaet war-wel gant ar skiantourien ha skiantourezed.
Ha hiziv neuze e vo komzet eus talvoudegezh an ADN.
Da betra 'servij an ADN ?
Bec'h dezhi!
Gant ar rann ziwezhañ hor boa komzet un tammig eus an herezh, l'hérédité e galleg.
Ha gwir eo, kaset eo an herezh gant an ADN,
peogwir e vez degaset gant ar volekulenn-mañ an ditour jenetikel.
An ditour jenetikel an hini eo a lâr hag-eñ eo glas ho taoulagad pe hag-eñ eo du ho kazh.
Gouzout a rit moarvat e vez treuzkaset ar perzhioù (e galleg e vez lâret les caractères)
gant an dud d'o bugale.
An dra-se a dalv e vez treuzkaset an ADN gant an dud d'o bugale.
E gwirionez e vez treuzkaset gant pep hini an hanter rik eus ADN ar c'hrouadur.
Treuzkaset e vez, mesket e vez e pep rummad, abaoe pell pell zo.
Ar glad genetikel a vez graet eus an dra-se.
Gant ar gronikenn-mañ 'vo komzet eus traoù a bep seurt diwar-benn an herezh neuze,
traoù hag a zo tammig fetisoc'h.
Urzhiet eo an ADN e kromozomoù, e seurt pakadoù.
Ni, an denelezh, hon eus 23 c'houblad a gromozomoù en holl.
Met unan eus ar c'houbladoù a zo disheñvel deus ar mod eo ur plac'h genetikel pe ur paotr genetikel.
E-barzh ADN ar merc'hed ez eus daou gromozom heñvel an eil deus egile, anvet "XX".
Ha gant ar baotred ez eus daou gromozom disheñvel an eil deus egile,
an eil bihanoc'h eget egile, anvet "XY".
Ar c'houblad-se a laka un den da vezañ plac'h pe paotr jenetikel.
Bep tro e vez kemeret ur c'hromozom eus ar vamm eo ur c'hromozom X, atav !
Hag a vez kemeret ur c'hromozom eus an tad, dre zegouezh ivez.
Ma vez roet ur c'hromozom X gant an tad,
ar c'houblad vo "XX" hag ar c'hrouadur vo ur plac'h jenetikel.
A-hend-all e vo ur paotr jenetikel.
Ar sistem-se vez anvet sistem XY (pe XY).
Sistemoù-all a zo en natur evel-just, gant al lapoused pe gant an amprevaned.
Cheñchomp kaoz evit komz eus ar jenoù bremañ.
Evit kompren petra eo ur jen e c'heller ober gant ur skeudenn.
Lakomp 'vefe an ADN a-bezh evel ul levr.
Ar c'hromozomoù a vefe evel chabistroù al levr.
Hag ar jenoù neuze a vefe ar gerioù,
gant lizherennoù ar c'hod jenetek hor boa gwelet a-raok : A, T, C ha G.
Komzet 'vo en-dro eus ar jenoù gant ur gronikenn all,
met moaien zo da lavaret e vez degaset ar perzhioù, les caractères, gant ar jenoù.
Da lâret eo, skrivet vez gerioù an ADN hervez ar perzhioù.
Ar pikoù-panez, lakaomp.
Kaout pikoù-panez : an dra-se en deus da welet gant ur jen anvet MC1R.
Diouzh an doare ma vez skrivet ar jen-se e c'hell an den kaout kalz pikoù-panez,
pe nompas kaout netra : tamm pik-panez ebet.
Traoù all a zo, evel flip ar skouarn (le lobe de l'oreille mar karit).
Evit tud zo eo stag, peget ouzh an dremm, hag evit tud all eo distag.
Ur jen a gontroll ar perzh-mañ ivez.
Memes tra gant kleñvedoù zo evel an dic'houzañvuster ouzh al laktoz,
da lâret eo an dud ne vezont ket evit dijeriñ al lactoz.
Met al lodenn vrasañ eus ar perzhioù hon neuz
hag ar pezh e c'hellomp ober pe pas,
a zo kontrollet gant meur a jen, e gwirionez.
Ment an dud a vez kontrollet gant muioc'h eget 80 jen.
E 2021 ez eus bet diskouezet ez eus ezhomm eus ur 120 jen bennak d'an nebeutañ
evit displegañ liv an daoulagad.
Penaos 'vez treuzkaset ar perzhioù gant kemend-all a jenoù ?
Un tamm evel ar reizh, ar "seks" kontrollet gant ar c'hromozomoù XX pe XY.
Pep jen a teu gant stummoù disheñvel.
Evit ur jen, e c'hell an tad kaout ur stumm, hag ar vamm ur stumm all.
ADN ar bugel a vo ur gwir veskaj gant stummoù an tad ha stummoù ar vamm, dre zegouezh adarre.
Se zo kaoz eo heñvel a-walc'h ur bugel ouzh e dud,
met diaes pe dibosupl eo gouzout resis petra vo e berzhioù.
Petra vo liv e zaoulagad, pegent bras vo, ha me oar-me.
Emichañs n'oc'h ket kollet gant an holl anvioù implijet er gronikenn-mañ.
Jen, kromozom… Ar gerioù-se 'vo klevet c'hoazh, traoù all zo da zeskiñ diwar o fenn !
Hiziv hon eus gwelet eo an ADN ar pezh a zoug an ditour jenetikel.
Treuzkaset e vez dre ar jenoù, ha pa vefent o-unan pe a-stroll evit sevel ar perzhioù, les caractères m'ho peus c'hoant.
Gant ar gronikenn a-benn ar wech all 'vo safaret eus ar pezh 'vez graet gant ar jenoù, e-barzh ar c'helligoù.
Ha c'hwi 'welo pegent brav hag efedus eo ar sistem-se.
{{< cc "by nc" >}}

Binary file not shown.

After

Width:  |  Height:  |  Size: 804 KiB

View file

@ -0,0 +1,112 @@
---
title: "#11 An ADN (3/3)"
date: 2022-01-19T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./anAdn3.jpg"
slug: "11-an-adn-3"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**An ADN (3/3)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-adn-3-an-adn-an-arn-hag-ar-proteinou).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-adn-3-an-adn-an-arn-hag-ar-proteinou/embed/light" >}}
---
Kendalc'het 'vo hiziv gant hon heuliad diwar-benn an ADN.
Gant ar rann gentañ hor boa komzet eus ar volekulenn-mañ, evit pezh a sell ouzh ar gimiezh.
Cheñchet hor boa sell, gant ar rann ziwezhañ, evit sellout ouzh traoù brasoc'h, traoù a c'haller gwelet gant an daoulagad.
Komzet hor boa eus an herezh, ar perzhioù a vez treuzkaset a rummad da rummad.
Petra a c'hoarvez etre an daou ? An dra-se a vo sujed ar rann-mañ.
Komzet vo eus teorienn diazez ar vevoniezh volekulel.
Heñ, petra 'peus lâret?
Teorienn diazez ar vevoniezh volekulel, pe "théorie fondamentale de la biologie moléculaire" e galleg flour.
Ar vevoniezh volekulel, biologie moléculaire mar karit,
eo ar skiant a studi molekul ar c'helligoù.
An ADN en o zouez, neuze.
An deorienn-mañ a zo un doare kredo, ur gouizidigezh kreñv.
Gwelet hon eus, dre vras, petra eo an ADN.
Molekul all a vez kavet er c'helligoù.
Da skouer : an ARN (a zo anavezet ganeoc'h moarvat, gant ar vaksinoù a-enep ar C'hovid).
Ha molekul all c'hoazh : ar proteinoù.
Petra eo al liamm etre an teir familh a volekul, al liamm etre an ADN, an ARN hag ar proteinoù?
An deorienn justamant.
Met lakaomp ar gaoz war an ADN da gentañ.
Kemeromp ar skeudenn 'moa kinniget deoc'h a-raok : al levr.
An ADN 'vefe evel ul levr, ar c'hromozomoù evel chabistroù,
hag ar jenoù evel ar gerioù gant al lizherennoù A, T, C ha G.
E gwirionez eo ar gerioù hir a-walc'h : e-tro 50000 lizherenn evit jenoù an denelezh.
Ur geidenn eo evel-just, b'ez eus jenoù gant nebeutoc'h evit 1000 lizherenn en enno,
ha reoù all gant muioc'h evit 2 vilion a hini.
Kalzik a jenoù zo ennomp: 30000 en holl.
Asambles gant lodennoù all eus an ADN e reont ar pezh a vez anvet "ar jenom".
An holl ADN a-benn ar fin.
Hag ar jenoù-se a zo enno an ditour jenetikel evit sevel proteinoù.
Petra eo ar proteinoù bremañ ?
Ar re-mañ eo ar molekul a ra an traoù er gellig.
Ar ger-se, protein, a laka ac'hanoc'h da soñjal er c'higennoù, er muskloù, moarvat.
Ha n'eo ket sot, rak proteinoù zo e kelligoù ar c'higennoù.
Ur rouedad a broteinoù zoken, anvet "actine" ha "myosine".
Int a laka ar gigenn da strishaat (d'en em gontraktiñ ma karit).
Met proteinoù all zo c'hoazh :
an hemoglobin, a zezoug an oksijen e-barzh ar gwad
an antikorfoù, a zo a-bouez-ruz evit hor reizhiad immunekaat
an hormonoù, hormonoù zo, a zezoug un ditour da gas en ul lec'h bennak d'ar c'horf
Ha me oar me. N'eus fin ebet, ober a reont kaji pep tra er c'horf.
Ha peseurt mod 'vez tremenet eus an ADN hag ar jenoù, d'ar proteinoù ?
Gant ur volekulenn all am eus da ginnig deoc'h : an ARN.
An ARN a zo ur volekulenn heñvel a-walc'h ouzh an ADN.
Ar pezh a cheñch a zo :
ul lizherenn e-barzh ar c'hod: n'eo ket ACGT met kentoc'h ACGU
n'emañ ket an ARN e-barzh an nukleus met kentoc'h e-barzh ar gellig a-bezh.
Evit lavaret ar wirionez deoc'h , an ARN a zo beb-sort mod.
Ha ni zo o komz eus an ARN mesajer, pe ARNm.
Mesajer eo e anv 'blam d'e roll : ur mesajer eo etre an ADN hag ar proteinoù.
Hag an dra-se an hini eo : teorienn diazez ar vevoniezh volekulel.
Eus an ADN e vez lakaet ar jenoù en ARN mesajer.
Ha da c'houde e vez troet an ARN mesajer en ur protein.
An dra-se a ziskouez peseurt mod vez treuzkaset ar froud titouroù, le flux d'informations.
ADN, ARN, proteinoù.
Alies-a-walc'h, ur jen a zegouezh gant ur protein neuze.
Met alies-kaer e vez nemedennoù, rak luziet eo ar vevoniezh.
Un draig evit echuiñ.
Komprenet ho peus peseurt mod e ya en-dro ar froud titouroù.
Gras d'an deorienn-mañ e c'hellit kompren un dra all c'hoazh.
Lavaret em eus deoc'h, tout an dud o deus beb a jenom :
Gant jenoù un tammig disheñvel hervez an dud, cheñch a ra deus un eil den d'egile.
Se zo kaoz n'omp ket heñvel-mik an eil re deus ar re all.
Koulskoude eo ar jenom memes hini evel holl gelligoù hor c'horf.
Ha pa vefe kellig hon empenn, kelligur gigenn, kellig an avu, un neuronenn, ha me oar me.
Penaos ober kelligoù ken disheñvel gant ar memes jenom ?
E gwirionez ne vez ket ezteuret, ne vez ket lennet
an holl jenoù eus hor jenom gant an holl gelligoù.
Kellig ur gigenn ne lenn nemet ul lodenn.
Un neuronenn a lenn ul lodenn all, ha kement 'zo.
Expression génétique, pe "ezteurel ar jenoù" vez graet eus an dra-se.
Dre se n'hon eus nemed ur jenom, met kalz kelligoù a-bep seurt.
E-giz-se e vo echuet ar rann-mañ.
Mesket hon eus an ADN gant an ARN hag ar proteinoù.
Teorienn diazez ar vevoniezh volekulel a vez graet deus an doare skiantel da anviñ ar meskaj-se.
Met evit lâret ar wirionez deoc'h,
tra-walc'h eo kompren dija peseurt liamm zo etre an teir familh a volekul !
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,112 @@
---
title: "#11 An ADN (3/3)"
date: 2022-01-19T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./anAdn3.jpg"
slug: "11-an-adn-3"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**An ADN (3/3)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-adn-3-an-adn-an-arn-hag-ar-proteinou).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-adn-3-an-adn-an-arn-hag-ar-proteinou/embed/light" >}}
---
Kendalc'het 'vo hiziv gant hon heuliad diwar-benn an ADN.
Gant ar rann gentañ hor boa komzet eus ar volekulenn-mañ, evit pezh a sell ouzh ar gimiezh.
Cheñchet hor boa sell, gant ar rann ziwezhañ, evit sellout ouzh traoù brasoc'h, traoù a c'haller gwelet gant an daoulagad.
Komzet hor boa eus an herezh, ar perzhioù a vez treuzkaset a rummad da rummad.
Petra a c'hoarvez etre an daou ? An dra-se a vo sujed ar rann-mañ.
Komzet vo eus teorienn diazez ar vevoniezh volekulel.
Heñ, petra 'peus lâret?
Teorienn diazez ar vevoniezh volekulel, pe "théorie fondamentale de la biologie moléculaire" e galleg flour.
Ar vevoniezh volekulel, biologie moléculaire mar karit,
eo ar skiant a studi molekul ar c'helligoù.
An ADN en o zouez, neuze.
An deorienn-mañ a zo un doare kredo, ur gouizidigezh kreñv.
Gwelet hon eus, dre vras, petra eo an ADN.
Molekul all a vez kavet er c'helligoù.
Da skouer : an ARN (a zo anavezet ganeoc'h moarvat, gant ar vaksinoù a-enep ar C'hovid).
Ha molekul all c'hoazh : ar proteinoù.
Petra eo al liamm etre an teir familh a volekul, al liamm etre an ADN, an ARN hag ar proteinoù?
An deorienn justamant.
Met lakaomp ar gaoz war an ADN da gentañ.
Kemeromp ar skeudenn 'moa kinniget deoc'h a-raok : al levr.
An ADN 'vefe evel ul levr, ar c'hromozomoù evel chabistroù,
hag ar jenoù evel ar gerioù gant al lizherennoù A, T, C ha G.
E gwirionez eo ar gerioù hir a-walc'h : e-tro 50000 lizherenn evit jenoù an denelezh.
Ur geidenn eo evel-just, b'ez eus jenoù gant nebeutoc'h evit 1000 lizherenn en enno,
ha reoù all gant muioc'h evit 2 vilion a hini.
Kalzik a jenoù zo ennomp: 30000 en holl.
Asambles gant lodennoù all eus an ADN e reont ar pezh a vez anvet "ar jenom".
An holl ADN a-benn ar fin.
Hag ar jenoù-se a zo enno an ditour jenetikel evit sevel proteinoù.
Petra eo ar proteinoù bremañ ?
Ar re-mañ eo ar molekul a ra an traoù er gellig.
Ar ger-se, protein, a laka ac'hanoc'h da soñjal er c'higennoù, er muskloù, moarvat.
Ha n'eo ket sot, rak proteinoù zo e kelligoù ar c'higennoù.
Ur rouedad a broteinoù zoken, anvet "actine" ha "myosine".
Int a laka ar gigenn da strishaat (d'en em gontraktiñ ma karit).
Met proteinoù all zo c'hoazh :
an hemoglobin, a zezoug an oksijen e-barzh ar gwad
an antikorfoù, a zo a-bouez-ruz evit hor reizhiad immunekaat
an hormonoù, hormonoù zo, a zezoug un ditour da gas en ul lec'h bennak d'ar c'horf
Ha me oar me. N'eus fin ebet, ober a reont kaji pep tra er c'horf.
Ha peseurt mod 'vez tremenet eus an ADN hag ar jenoù, d'ar proteinoù ?
Gant ur volekulenn all am eus da ginnig deoc'h : an ARN.
An ARN a zo ur volekulenn heñvel a-walc'h ouzh an ADN.
Ar pezh a cheñch a zo :
ul lizherenn e-barzh ar c'hod: n'eo ket ACGT met kentoc'h ACGU
n'emañ ket an ARN e-barzh an nukleus met kentoc'h e-barzh ar gellig a-bezh.
Evit lavaret ar wirionez deoc'h , an ARN a zo beb-sort mod.
Ha ni zo o komz eus an ARN mesajer, pe ARNm.
Mesajer eo e anv 'blam d'e roll : ur mesajer eo etre an ADN hag ar proteinoù.
Hag an dra-se an hini eo : teorienn diazez ar vevoniezh volekulel.
Eus an ADN e vez lakaet ar jenoù en ARN mesajer.
Ha da c'houde e vez troet an ARN mesajer en ur protein.
An dra-se a ziskouez peseurt mod vez treuzkaset ar froud titouroù, le flux d'informations.
ADN, ARN, proteinoù.
Alies-a-walc'h, ur jen a zegouezh gant ur protein neuze.
Met alies-kaer e vez nemedennoù, rak luziet eo ar vevoniezh.
Un draig evit echuiñ.
Komprenet ho peus peseurt mod e ya en-dro ar froud titouroù.
Gras d'an deorienn-mañ e c'hellit kompren un dra all c'hoazh.
Lavaret em eus deoc'h, tout an dud o deus beb a jenom :
Gant jenoù un tammig disheñvel hervez an dud, cheñch a ra deus un eil den d'egile.
Se zo kaoz n'omp ket heñvel-mik an eil re deus ar re all.
Koulskoude eo ar jenom memes hini evel holl gelligoù hor c'horf.
Ha pa vefe kellig hon empenn, kelligur gigenn, kellig an avu, un neuronenn, ha me oar me.
Penaos ober kelligoù ken disheñvel gant ar memes jenom ?
E gwirionez ne vez ket ezteuret, ne vez ket lennet
an holl jenoù eus hor jenom gant an holl gelligoù.
Kellig ur gigenn ne lenn nemet ul lodenn.
Un neuronenn a lenn ul lodenn all, ha kement 'zo.
Expression génétique, pe "ezteurel ar jenoù" vez graet eus an dra-se.
Dre se n'hon eus nemed ur jenom, met kalz kelligoù a-bep seurt.
E-giz-se e vo echuet ar rann-mañ.
Mesket hon eus an ADN gant an ARN hag ar proteinoù.
Teorienn diazez ar vevoniezh volekulel a vez graet deus an doare skiantel da anviñ ar meskaj-se.
Met evit lâret ar wirionez deoc'h,
tra-walc'h eo kompren dija peseurt liamm zo etre an teir familh a volekul !
{{< cc "by nc" >}}

Binary file not shown.

After

Width:  |  Height:  |  Size: 1.3 MiB

View file

@ -0,0 +1,103 @@
---
title: "#12 An heureuchined-mor (1/2)"
date: 2022-02-02T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./anHeureuchinedMor1.jpg"
slug: "12-an-heureuchined-mor-1"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**An heureuchined-mor (1/2)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-heureuchined-mor-1-2).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-heureuchined-mor-1-2/embed/light" >}}
---
Hiziv vo splujet e-barzh ar mor evit ober anaoudegez gant loened a vez kavet en holl vorioù.
Stumm ur voulenn o deus, gant kalz a zrein pe bikoù war o c'hroc'hen.
Cheñch a ra o anv deus un eil bro d'eben : heureuchined-mor, pe teureuged-mor, pe uioù-keureug, pe c'hoazh kistin-mor.
Graet e vo heureuchined-mor deuzouto er gronikenn-mañ.
Deomp dezhi!
Petra eo an heureuchined-mor neuze?
C'hwi oar mat petra emaon o vont da lâret bremañ : ar re-mañ zo liesseurt.
Tost 1000 spesad 'vez kontet en holl, e kement mor zo tout.
Dre vras, memes stumm o deus tout : ur voulenn, 5 pe 10 cm hed, drein war he gorre.
Sellomp pizhoc'h ouzh o drein. Gouest int da fiñval un tamm.
Ar re-se a servij dezho da vale, da gentañ.
Feiz, n'eo ket fouetañ bro.
Bale a reont war strad ar mor, met nemet un nebeud metradoù, pas muioc'h.
Ha mod-all, implijet vez an drein-se ganto d'en em wareziñ.
Lakait ho troad war-c'horre un heureuchin-mor 'ta, c'hwi welo !
Poanius eo, ha diaes eo tennañ an tammoù en em gavet dindan ar c'hroc'hen.
Sellomp ouzh un heureuchin-mor en e bezh bremañ.
5 lodenn a zo, 5 gwech ar memes-tra.
Un doare simetriezh eo.
Ha ma vefe sellet en ennañ e vefe kavet 5 gwech ar memes tra ivez.
Ha pelec'h emañ an tu a-raok hag an tu a-dreñv?
N'eus ket!
'fin, n'eus ket a gof ha n'eus ket a gein.
Tu ar beg a zo da zigentañ, a zo troet da sellet deus an douar,
hag an tu all emañ tu ar revr a-benn ar fin.
Interesant eo beg an heureuchined.
Lesanvet eo "letern Aristote", pe "la lanterne d'Aristote" e galleg,
abalamour oa bet studiet gant Aristote "himself", e-unan, dija, 300 bloaz a-raok JK.
E-kreiz 5 lodenn ar c'horf emañ ar beg, ha setu zo 5 lodenn ennañ ivez.
5 dant lemm a ya d'ober ur beg kreñv.
Aristote en doa deskrivet anezhañ er mod-se:
5 dant o deus an heureuchined, a zo toull.
E-touez an dent-se ez eus ur c'horf bouedek a zo dres evel an teod.
War-lerc'h e teu ar gourlañchenn (pe an oesophage), ha goude ar gourlañchenn, ar stomog,
a zo rannet e 5 lodenn, hag a zo leun a gaoc'h
Stag eo an daou benn eus ar beg, met n'eo ket didroc'h e c'horre.
Tennañ a ra kentoc'h eus ul letern a vankfe dezhañ ar c'hroc'hen, sañset da c'holoiñ e framm.
N'eo ket aes treiñ an dra-se e brezhoneg.
Me 'meus troet diwar ar galleg, met evit lâret ar wirionez deoc'h eo bet troet diwar ar gresianeg kozh evel-just.
Hag abaoe un toullad bloavezhioù eo ar savet ar jeu etre an troerien.
Troerien zo a soñj dezho eo bet anvet "letern Aristote" gantañ, korf an heureuchined a-bezh,
ha lod all a soñj dezho n'eo nemet o beg.
Hiziv an deiz, n'eo ket gwall sklaer 'at !
Petra a reont gant o 5 dant lemm ? Debriñ !
Peuriñ a reont e gwirionez. Debriñ a reont bezhin dreist-holl, kalz bezhin.
Debret e vezont ivez, unan eus o freizherien eo an dourgon-mor pe ar chas-dour-mor,
pe e galleg, les loutres des mer.
Hag an dra-se zo ur skouer vat eus un dra a vez lâret kempouez ekologel.
E meurvor Habask, war aod Norzhamerika, e Kalifornia da skouer,
e veze kavet heureuchined-mor ha dourgon-mor.
D'ur mare bennak eo bet chaseet kalz, betek re, an dourgon-mor.
Aet eo al loened-se da netra, pe dost, e deroù an XXvet kantved.
Kalz nebeutoc'h a wask a oa war an heureuchined neuze.
Deuet int da vezañ stankoc'h-stankañ.
Ha setu d'o zro o deus chaseet, pe kentoc'h debret o meuz : ar bezhin.
Met siwazh ! Ar bezhin a vez kavet eno a zo evel ur gwir ekosistem, evel ur c'hoad.
Ha justamant 'vez anvet er mod-se : koad bezhin, pe "forêt de kelp" e galleg.
Rak bezhin bras ha liesseurt a zo.
Hag un tammig evel en ur c'hoad gant gwez, e vez kavet ur bern loaned o chom ennañ.
Ha setu, pa 'z eo aet da netra an dourgon-mor eo bet debret betek re gant an heureuchined.
Setu ur skouer vat eus ar c'hempouez ekologel.
Ha diskouez a ra deomp splann
penaos e c'hell mab-den cheñch ekosistemoù a-bezh o chaseal spesad-mañ-spesad.
Graet ho peus anaoudegezh gant loened simpl a-hervez.
Kalz traoù zo da lâret diwar o fenn koulskoude.
Hiziv hon eus deskrivet o neuz, ha lâret int studiet abaoe pell.
Ha profitet hon eus deus an dra-se evit kontañ eus kempouezoù ekologel,
ha lâret pegen bresk e c'hellont bezañ.
Daou dra a chom da welet c'hoazh, ha graet e vo er rann a zeu :
ar strujañ (pe ar gouennañ) da gentañ
ha da eil, penaos e reont evit sikour ar skiantourien hag ar skiantourezed.
Fin, petra a zigasont er bed skiantel.
Ac'hann di, diwallit da gerzhout war drein an heureuchined-mor!
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,103 @@
---
title: "#12 An heureuchined-mor (1/2)"
date: 2022-02-02T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./anHeureuchinedMor1.jpg"
slug: "12-an-heureuchined-mor-1"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**An heureuchined-mor (1/2)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-heureuchined-mor-1-2).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-heureuchined-mor-1-2/embed/light" >}}
---
Hiziv vo splujet e-barzh ar mor evit ober anaoudegez gant loened a vez kavet en holl vorioù.
Stumm ur voulenn o deus, gant kalz a zrein pe bikoù war o c'hroc'hen.
Cheñch a ra o anv deus un eil bro d'eben : heureuchined-mor, pe teureuged-mor, pe uioù-keureug, pe c'hoazh kistin-mor.
Graet e vo heureuchined-mor deuzouto er gronikenn-mañ.
Deomp dezhi!
Petra eo an heureuchined-mor neuze?
C'hwi oar mat petra emaon o vont da lâret bremañ : ar re-mañ zo liesseurt.
Tost 1000 spesad 'vez kontet en holl, e kement mor zo tout.
Dre vras, memes stumm o deus tout : ur voulenn, 5 pe 10 cm hed, drein war he gorre.
Sellomp pizhoc'h ouzh o drein. Gouest int da fiñval un tamm.
Ar re-se a servij dezho da vale, da gentañ.
Feiz, n'eo ket fouetañ bro.
Bale a reont war strad ar mor, met nemet un nebeud metradoù, pas muioc'h.
Ha mod-all, implijet vez an drein-se ganto d'en em wareziñ.
Lakait ho troad war-c'horre un heureuchin-mor 'ta, c'hwi welo !
Poanius eo, ha diaes eo tennañ an tammoù en em gavet dindan ar c'hroc'hen.
Sellomp ouzh un heureuchin-mor en e bezh bremañ.
5 lodenn a zo, 5 gwech ar memes-tra.
Un doare simetriezh eo.
Ha ma vefe sellet en ennañ e vefe kavet 5 gwech ar memes tra ivez.
Ha pelec'h emañ an tu a-raok hag an tu a-dreñv?
N'eus ket!
'fin, n'eus ket a gof ha n'eus ket a gein.
Tu ar beg a zo da zigentañ, a zo troet da sellet deus an douar,
hag an tu all emañ tu ar revr a-benn ar fin.
Interesant eo beg an heureuchined.
Lesanvet eo "letern Aristote", pe "la lanterne d'Aristote" e galleg,
abalamour oa bet studiet gant Aristote "himself", e-unan, dija, 300 bloaz a-raok JK.
E-kreiz 5 lodenn ar c'horf emañ ar beg, ha setu zo 5 lodenn ennañ ivez.
5 dant lemm a ya d'ober ur beg kreñv.
Aristote en doa deskrivet anezhañ er mod-se:
5 dant o deus an heureuchined, a zo toull.
E-touez an dent-se ez eus ur c'horf bouedek a zo dres evel an teod.
War-lerc'h e teu ar gourlañchenn (pe an oesophage), ha goude ar gourlañchenn, ar stomog,
a zo rannet e 5 lodenn, hag a zo leun a gaoc'h
Stag eo an daou benn eus ar beg, met n'eo ket didroc'h e c'horre.
Tennañ a ra kentoc'h eus ul letern a vankfe dezhañ ar c'hroc'hen, sañset da c'holoiñ e framm.
N'eo ket aes treiñ an dra-se e brezhoneg.
Me 'meus troet diwar ar galleg, met evit lâret ar wirionez deoc'h eo bet troet diwar ar gresianeg kozh evel-just.
Hag abaoe un toullad bloavezhioù eo ar savet ar jeu etre an troerien.
Troerien zo a soñj dezho eo bet anvet "letern Aristote" gantañ, korf an heureuchined a-bezh,
ha lod all a soñj dezho n'eo nemet o beg.
Hiziv an deiz, n'eo ket gwall sklaer 'at !
Petra a reont gant o 5 dant lemm ? Debriñ !
Peuriñ a reont e gwirionez. Debriñ a reont bezhin dreist-holl, kalz bezhin.
Debret e vezont ivez, unan eus o freizherien eo an dourgon-mor pe ar chas-dour-mor,
pe e galleg, les loutres des mer.
Hag an dra-se zo ur skouer vat eus un dra a vez lâret kempouez ekologel.
E meurvor Habask, war aod Norzhamerika, e Kalifornia da skouer,
e veze kavet heureuchined-mor ha dourgon-mor.
D'ur mare bennak eo bet chaseet kalz, betek re, an dourgon-mor.
Aet eo al loened-se da netra, pe dost, e deroù an XXvet kantved.
Kalz nebeutoc'h a wask a oa war an heureuchined neuze.
Deuet int da vezañ stankoc'h-stankañ.
Ha setu d'o zro o deus chaseet, pe kentoc'h debret o meuz : ar bezhin.
Met siwazh ! Ar bezhin a vez kavet eno a zo evel ur gwir ekosistem, evel ur c'hoad.
Ha justamant 'vez anvet er mod-se : koad bezhin, pe "forêt de kelp" e galleg.
Rak bezhin bras ha liesseurt a zo.
Hag un tammig evel en ur c'hoad gant gwez, e vez kavet ur bern loaned o chom ennañ.
Ha setu, pa 'z eo aet da netra an dourgon-mor eo bet debret betek re gant an heureuchined.
Setu ur skouer vat eus ar c'hempouez ekologel.
Ha diskouez a ra deomp splann
penaos e c'hell mab-den cheñch ekosistemoù a-bezh o chaseal spesad-mañ-spesad.
Graet ho peus anaoudegezh gant loened simpl a-hervez.
Kalz traoù zo da lâret diwar o fenn koulskoude.
Hiziv hon eus deskrivet o neuz, ha lâret int studiet abaoe pell.
Ha profitet hon eus deus an dra-se evit kontañ eus kempouezoù ekologel,
ha lâret pegen bresk e c'hellont bezañ.
Daou dra a chom da welet c'hoazh, ha graet e vo er rann a zeu :
ar strujañ (pe ar gouennañ) da gentañ
ha da eil, penaos e reont evit sikour ar skiantourien hag ar skiantourezed.
Fin, petra a zigasont er bed skiantel.
Ac'hann di, diwallit da gerzhout war drein an heureuchined-mor!
{{< cc "by nc" >}}

Binary file not shown.

After

Width:  |  Height:  |  Size: 1.3 MiB

View file

@ -0,0 +1,93 @@
---
title: "#13 An heureuchined-mor (2/2)"
date: 2022-02-16T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./anHeureuchinedMor2.jpg"
slug: "13-an-heureuchined-mor-2"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**An heureuchined-mor (2/2)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-heureuchined-mor-2-2).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-heureuchined-mor-2-2/embed/light" >}}
---
Kendalc'het 'vo hiziv gant an heureuchined-mor.
Er rann ziwezhañ hor boa safaret eus o neuz hag eus o flas e kempouezoù ekologel.
Ha bremañ neuze vo komzet eus ar pezh a zegasont d'ar bed skiantel.
Met krogomp diouzhtu gant o seksualegezh.
Evit gouennañ, pe strujañ, pe sevel o diskennadur 'vez implijet meur a strategiezh ganto.
Diouzh ar spesad e vez, 'giz boaz.
Ar pezh a zo boutin memestra : pared hag parezed zo.
Ar pared a brodu ar sper, pe ar spermatozoid m'ho peus c'hoant.
Hag ar parezed a brodu ar vielloù, pe an ovules mar karit.
Da gustum, gant an organismoù all, e vez produet kalz sper evit nebeut a vielloù.
Amañ, gant an heureuchined-mor eo ar c'hontrol !
Produiñ a reont kalz sper met ivez kalz vielloù.
Ar pared hag ar parezed a brodu sper ha vielloù memes amzer,
evit lakaat ar c'helligoù-se d'en em gavout asambles.
Pep tra en em gav er mor, e lec'h ma c'hoarvez ar speriañ, pe la fecondation mar karit.
Ar speriañ zo e-maez ar barez neuze, ar pezh a lak ar glad jenetek da vezañ mesket.
Evit gouzout muioc'h war ar glad jenetek, pe patrimoine génétique,
e c'hellit selaou pe adselaou ar gronikenn diwar-benn an ADN.
An dra-se zo gwir neuze evit al lodenn vrasañ eus ar spesadoù.
Met lavaret em eus deoc'h eo liesseurt an heureuchined-mor.
Ha gwir eo, vez kavet doaeroù all.
Evel gant ur spesad, a vez kavet kentoc'h er morioù yen.
Parezed ar spesad-mañ ne broduont ket kalz a vielloù.
Ha ne vezont ket skignet pe strewet er mor.
Ar c'hontrol eo zoken : chom a ra ar vielloù e-barzh o c'horf,
e chakodoù, ha desachet e vez ar sper gant ar parezed.
Gant ar strategiezh-se, ne vez ket produet miliadoù a heureuchined bihan, ken un nebeud kantadoù.
Ne vez ket mesket kement-se ar glad jenetek,
met, dre ma 'z eus eus ar spesad-se c'hoazh, e talvez n'eo ket re sot
ober war-dro e vugale mod-se, e-barzh an en-dro-se.
Studiet vez an heureuchined-mor gant ar skiantourezed hag ar skiantourien abaoe pell.
Abaoe amzer Aristote, d'an nebeutañ, evel 'meus lâret deoc'h er rann ziwezhañ.
Hiziv an deiz, evit meur a abeg 'chom ar re-se interesant evito.
Abalamour d'o flas e gwezenn ar vuhez da gentañ.
Er memes rummad hag ar stered-mor emaint,
asambles gant an andouilh-mor, "concombres de mer" e galleg.
Ar rummad-se zo anvet "ekinodermed".
Unan eus ar perzhioù boutin zo etrezo, eo simetriezh ar 5 lodenn.
Hag an ekinodermed zo interesant-tre peogwir emaint just e-kichen ur rummad all :
hini ar c'hordeged, pe "chordés" e galleg.
Ni a zo 'barzh !
Klask a ra ar skiantourien hag ar skiantourezed kaout loened e-maez eus hor rummadoù deomp-ni
evit keñveriañ an traoù, ha bezañ gouest da c'houzout muioc'h a draoù
diwar-benn emdroadur ar spesadoù.
Da-heul, vez studiet an heureuchined peogwir int aes da sevel.
Dre ma c'hoarvez ar speriañ, pe la fecondation, en dour, eo un dra aes da welet ha da studiañ.
E kreizenn viologel Rosko da skouer ez eus bet enklaskoù gant heureuchined
evit kompren gwelloc'h penaos e ya en-dro kelc'hiad ar gellig (le cycle cellulaire).
Bras a-walc'h eo ar vielloù ur wech speriet, akomod eo evit sellet outo gant ur mikroskop.
Ha be'z eus ivez enklaskoù war ar mod vez tremenet eus an ARN d'ar proteinoù.
Ar pezh hon eus gwelet dija en ur gronikenn bennak !
Hag evit echuiñ e c'hell an heureuchined-mor awenañ ar skiantourien hag ar skiantourezed
dre m'o deus perzhioù dedennus.
O beg, "letern Aristote" zo efedus-tre, koulz hag ar peg a vez produet gant o fikoù.
Bezañ awenet gant boudoù bev e giz-se a vez anvet ar "bevheñvelaat", pe "biomimétisme" e galleg.
Un danvez a c'hellfe bezañ kinniget en ur gronikenn bennak marteze…
Un tamm pourmenadenn war ar mor hon eus graet gant an div gronikenn,
evit ober anaoudegezh gant loened a seblant bezañ simpl.
Met pa vez sellet pizhoc'h e vez kavet traoù interesant-bras.
Kalz spesadoù zo, hag a vez kavet tro dro d'ar bed.
Reiñ a reont tro da gomz diwar-benn gouennadur, kempouezoù ekologel ha me oar me.
Kement-se a lak an heureuchined-mor da vezañ studiet gant ar skiantourien ha skiantourezed.
Reiñ a ra deomp da gompren ivez eo a-bouez an holl organismoù,
ha pa vefe o neuz ken simpl hag ur voulenn.
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,93 @@
---
title: "#13 An heureuchined-mor (2/2)"
date: 2022-02-16T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./anHeureuchinedMor2.jpg"
slug: "13-an-heureuchined-mor-2"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**An heureuchined-mor (2/2)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-heureuchined-mor-2-2).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-heureuchined-mor-2-2/embed/light" >}}
---
Kendalc'het 'vo hiziv gant an heureuchined-mor.
Er rann ziwezhañ hor boa safaret eus o neuz hag eus o flas e kempouezoù ekologel.
Ha bremañ neuze vo komzet eus ar pezh a zegasont d'ar bed skiantel.
Met krogomp diouzhtu gant o seksualegezh.
Evit gouennañ, pe strujañ, pe sevel o diskennadur 'vez implijet meur a strategiezh ganto.
Diouzh ar spesad e vez, 'giz boaz.
Ar pezh a zo boutin memestra : pared hag parezed zo.
Ar pared a brodu ar sper, pe ar spermatozoid m'ho peus c'hoant.
Hag ar parezed a brodu ar vielloù, pe an ovules mar karit.
Da gustum, gant an organismoù all, e vez produet kalz sper evit nebeut a vielloù.
Amañ, gant an heureuchined-mor eo ar c'hontrol !
Produiñ a reont kalz sper met ivez kalz vielloù.
Ar pared hag ar parezed a brodu sper ha vielloù memes amzer,
evit lakaat ar c'helligoù-se d'en em gavout asambles.
Pep tra en em gav er mor, e lec'h ma c'hoarvez ar speriañ, pe la fecondation mar karit.
Ar speriañ zo e-maez ar barez neuze, ar pezh a lak ar glad jenetek da vezañ mesket.
Evit gouzout muioc'h war ar glad jenetek, pe patrimoine génétique,
e c'hellit selaou pe adselaou ar gronikenn diwar-benn an ADN.
An dra-se zo gwir neuze evit al lodenn vrasañ eus ar spesadoù.
Met lavaret em eus deoc'h eo liesseurt an heureuchined-mor.
Ha gwir eo, vez kavet doaeroù all.
Evel gant ur spesad, a vez kavet kentoc'h er morioù yen.
Parezed ar spesad-mañ ne broduont ket kalz a vielloù.
Ha ne vezont ket skignet pe strewet er mor.
Ar c'hontrol eo zoken : chom a ra ar vielloù e-barzh o c'horf,
e chakodoù, ha desachet e vez ar sper gant ar parezed.
Gant ar strategiezh-se, ne vez ket produet miliadoù a heureuchined bihan, ken un nebeud kantadoù.
Ne vez ket mesket kement-se ar glad jenetek,
met, dre ma 'z eus eus ar spesad-se c'hoazh, e talvez n'eo ket re sot
ober war-dro e vugale mod-se, e-barzh an en-dro-se.
Studiet vez an heureuchined-mor gant ar skiantourezed hag ar skiantourien abaoe pell.
Abaoe amzer Aristote, d'an nebeutañ, evel 'meus lâret deoc'h er rann ziwezhañ.
Hiziv an deiz, evit meur a abeg 'chom ar re-se interesant evito.
Abalamour d'o flas e gwezenn ar vuhez da gentañ.
Er memes rummad hag ar stered-mor emaint,
asambles gant an andouilh-mor, "concombres de mer" e galleg.
Ar rummad-se zo anvet "ekinodermed".
Unan eus ar perzhioù boutin zo etrezo, eo simetriezh ar 5 lodenn.
Hag an ekinodermed zo interesant-tre peogwir emaint just e-kichen ur rummad all :
hini ar c'hordeged, pe "chordés" e galleg.
Ni a zo 'barzh !
Klask a ra ar skiantourien hag ar skiantourezed kaout loened e-maez eus hor rummadoù deomp-ni
evit keñveriañ an traoù, ha bezañ gouest da c'houzout muioc'h a draoù
diwar-benn emdroadur ar spesadoù.
Da-heul, vez studiet an heureuchined peogwir int aes da sevel.
Dre ma c'hoarvez ar speriañ, pe la fecondation, en dour, eo un dra aes da welet ha da studiañ.
E kreizenn viologel Rosko da skouer ez eus bet enklaskoù gant heureuchined
evit kompren gwelloc'h penaos e ya en-dro kelc'hiad ar gellig (le cycle cellulaire).
Bras a-walc'h eo ar vielloù ur wech speriet, akomod eo evit sellet outo gant ur mikroskop.
Ha be'z eus ivez enklaskoù war ar mod vez tremenet eus an ARN d'ar proteinoù.
Ar pezh hon eus gwelet dija en ur gronikenn bennak !
Hag evit echuiñ e c'hell an heureuchined-mor awenañ ar skiantourien hag ar skiantourezed
dre m'o deus perzhioù dedennus.
O beg, "letern Aristote" zo efedus-tre, koulz hag ar peg a vez produet gant o fikoù.
Bezañ awenet gant boudoù bev e giz-se a vez anvet ar "bevheñvelaat", pe "biomimétisme" e galleg.
Un danvez a c'hellfe bezañ kinniget en ur gronikenn bennak marteze…
Un tamm pourmenadenn war ar mor hon eus graet gant an div gronikenn,
evit ober anaoudegezh gant loened a seblant bezañ simpl.
Met pa vez sellet pizhoc'h e vez kavet traoù interesant-bras.
Kalz spesadoù zo, hag a vez kavet tro dro d'ar bed.
Reiñ a reont tro da gomz diwar-benn gouennadur, kempouezoù ekologel ha me oar me.
Kement-se a lak an heureuchined-mor da vezañ studiet gant ar skiantourien ha skiantourezed.
Reiñ a ra deomp da gompren ivez eo a-bouez an holl organismoù,
ha pa vefe o neuz ken simpl hag ur voulenn.
{{< cc "by nc" >}}

Binary file not shown.

After

Width:  |  Height:  |  Size: 748 KiB

View file

@ -0,0 +1,129 @@
---
title: "#14 An ornitorinked"
date: 2022-03-02T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./anOrnitorinked.jpg"
slug: "14-an-ornitorinked"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**An ornitorinked**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-ornitorinked).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-ornitorinked/embed/light" >}}
---
Er gronikenn Brav ha Bev hon eus graet anaoudegezh gant 2 loen a zo un tamm dibar.
An tardigraded, bihan tout met kreñv-bominabl.
Hag ar razhed-goz noazh, un doare logod hag a vev e koloniennoù hag e-pad pell.
Hiziv vo komzet eus unan eus loened drollañ, iskisañ zo er bed : an ornitorinked
Ar wech-mañ vo graet anaoudegezh ganto evel an Europeaned o doa graet.
E fin an XVIIIvet kantvet emaomp.
An Europeaned a glask ober tro ar bed.
John Hunter, eus bro Saoz, 'oa deuet da Aostralia da chom, e lec'h ma oa gouarnour.
Da lâret, penn kolonienn "Sukembre-Nevez", pe "Nouvelle-Galles du Sud", e Aostralia.
Goude bezañ klasket renkañ an traoù eno, kement-all a reuz evel ma oa bet gant ar gouarnour all araozañ,
e oa aet Hunter da bourmen dre ar vro.
Hag eñ, pe e skipailh, d'en em gavout gant ul loen iskis.
Lazhet al loen ganto evel-just, diouzh ar c'hiz e oa,
ha kaset e vlev da vro Saoz, asambles gant tresadennoù.
Ha ne oa ket an dud e bro Saoz evit krediñ ar pezh 'oa c'hoarvezet.
Ur farsadenn 'oa, a soñje dezho, lost al leue, pe ur c'hanular !
Evit ar skiantourien e oa ur meskaj gant meur a loen.
Dre vras, beg un houad asambles gant feur un avank, ur c'hastor ma karit.
A-benn ar fin, ne oa ket, ha komañset e oa ar skiantourien
da glask kompren petra 'oa al loened-se.
An ornintorinked zo loened 50 cm anezho, ha diouzh an noz e vevont kentoc'h.
Gwir eo ez eus tres an avanked warno.
Ur feur brun o deus, ha plat a-walc'h eo o c'horf hag o lost.
Netra ispisial betek-henn.
Met selaouit 'ta pezh zo da heul.
O favioù a zo e-giz re un houad : ar re-mañ zo palm pe palmezet.
Talvoudus eo an dra-se en o en-dro.
E-kichen ar stêrioù e vevont, gwelloc'h eo kaout pavioù ledan
evit neuial pe bale war-c'horre al lec'hid, la vase e galleg, m'ho peus c'hoant.
Met n'eo ket tout !
Ouzhpenn pavioù palmezet o deus.
O beg zo memes-mod evel hini un houad ivez, 'peus ket 'met soñjal.
E gwirionez, an dra-se zo ur javed hag a denn deus beg un houad kentoc'h,
met aes eo kompren perak n'o doa ket kredet ar skiantourien saoz arpezh o doa gwelet,
ken heñvel eo ar beg deus beg ar c'haniged.
Ha n'eo ket tout c'hoazh !
Ar parezed a brodu laezh.
Bronneged int neuze, n'eo ket dav kavout droll.
Pezh zoê… n'o deus tamm bronn ebet koulskoude.
Al laezh a teu dre ar c'hroc'hen ha redek a ra war-c'horre ar blev.
Ar re vihan n'o deus ken 'met lipañ ar blev neuze.
Bronneged hep bronn. Se zo dibar e-touez ar bronneged.
Hag gant ar pared vez produet un dra dibar ivez.
Ar re-mañ eo ar bronneged nemeto hag a zo gouest da broduiñ binim, ampoezon,
dre ur flemm hag a zo war o favioù.
N'ouzer ket re da betra servij an dra-se.
N'eus nemet ar pared a c'hell produiñ binim,
marteze 'vez implijet da vont d'ar pared all da vare ar strujañ.
Kement-se a laka al loened-se da vezañ un tammig droll, 'soñj ket deoc'h ?
Met, ur wech ouzhpenn, n'eo ket echu !
Dozviñ vioù a ra an ornitorinked… daoust-hag int bronneged !
Biskoazh kemend-all ! Bronneged ne zozvont ket vioù, sañset!
Ha padal, int a ra.
Heñvel ouzh vioù al laboused eo re an ornitorinked,
ha goret e vezont gant ar vamm, 'pad un 10 devezh bennak.
Drol eo al loened-se neuze.
Ar re-se eo ar bronneged nemeto hag a zozvont, hag ar re nemeto hag o deus binim.
Hag un draig ispisial o deus, c'hoazh : ur skiantenn pe ur sañs ma karit zo ganto.
An elektrolec'hiañ, pe l'électrolocalisation mar karit.
Ar skiantenn-se zo d'an ornitorinked ha d'o c'hendirvi ivez,
da lâret eo, gant rummad ar Monotremed.
Gras dezhi e c'hellont chaseal en dour.
Pa splujont e chom serr o daoulagad, ha ne c'hellont ket implijout ar c'hwezh ken nebeut,
evel ma ra ar rinkined lakaomp.
Met gall a reont santout ar red tredan e-barzh kigennoù al loened all.
O beg zo elektroreseverioù war e c'horre.
Gouest eo an ornitorinked da santout pelec'h emañ ur preizh o fiñval neuze.
Hag efedus eo!
Echu eo bremañ gant o ferzhioù dibar.
Bez' ez eus un dra all c'hoazh hag a zo heñvel deus pezh a c'hoarvez gant ur bern loened all, siwazh.
En arvar pe en dañjer emaint.
Pe : bet int bet en dañjer kentoc'h, cheñchet eo an traoù bremañ.
Soñj 'peus deus ar pezh a oa bet graet gant an europeaned digentañ
a-benn o doa gwelet an ornitorink kentañ ?
Lazhañ al loen o doa graet diouzhtu.
Aes eo kompren petra c'hoarvez ganto bremañ !
Chaseet int bet kalz evit ar feur, betek penn-kentañ an XXvet kantved.
Goude-se int bet gwarezet dre chañs, e lec'h ma vevont, e Aostralia.
Met n'ouzer ket resis penaos emañ an traoù en o en-dro,
hag en deus cheñchet kalzig.
Stankelloù zo, hentoù bras, chas ha kizhier ivez…
Ouzhpenn da se e vezont chaseet e-maez al lezenn,
hag un nebeud loened zo bet kavet mouget gant lastez plastik.
Gant an dra-se vo klozet ar gronikenn, diwar-benn d'an ornitorinked.
C'hwi ho peus klevet pegen ispisial int, gant o neuz, o doareoù da vevañ, da chaseal…
Hag ur wech ouzhpenn hon eus lakaet war wel pegen bresk e c'hell bezañ ur spesad.
Gwir eo, n'eus ket par d'an ornitorinked evit beviñ o en-dro.
Superloened int en ur mod, 'vel an tardigraded, hag hon eus safaret deuzouto dija.
Met pa vez distrujet an en-dro gant savadurioù, stankelloù pe hentoù bras,
pa vez saotret gant plastik, kement-se a c'hell cheñch penn d'ar vazh.
Ur gwir deñzor eo ar vevliesseurted, la biodiversité.
Ha talvezout a ra ar boan gwareziñ anezhi,
evit ober anaoudegezh ganti, ne gav ket deoc'h?
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,129 @@
---
title: "#14 An ornitorinked"
date: 2022-03-02T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./anOrnitorinked.jpg"
slug: "14-an-ornitorinked"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**An ornitorinked**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-ornitorinked).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-ornitorinked/embed/light" >}}
---
Er gronikenn Brav ha Bev hon eus graet anaoudegezh gant 2 loen a zo un tamm dibar.
An tardigraded, bihan tout met kreñv-bominabl.
Hag ar razhed-goz noazh, un doare logod hag a vev e koloniennoù hag e-pad pell.
Hiziv vo komzet eus unan eus loened drollañ, iskisañ zo er bed : an ornitorinked
Ar wech-mañ vo graet anaoudegezh ganto evel an Europeaned o doa graet.
E fin an XVIIIvet kantvet emaomp.
An Europeaned a glask ober tro ar bed.
John Hunter, eus bro Saoz, 'oa deuet da Aostralia da chom, e lec'h ma oa gouarnour.
Da lâret, penn kolonienn "Sukembre-Nevez", pe "Nouvelle-Galles du Sud", e Aostralia.
Goude bezañ klasket renkañ an traoù eno, kement-all a reuz evel ma oa bet gant ar gouarnour all araozañ,
e oa aet Hunter da bourmen dre ar vro.
Hag eñ, pe e skipailh, d'en em gavout gant ul loen iskis.
Lazhet al loen ganto evel-just, diouzh ar c'hiz e oa,
ha kaset e vlev da vro Saoz, asambles gant tresadennoù.
Ha ne oa ket an dud e bro Saoz evit krediñ ar pezh 'oa c'hoarvezet.
Ur farsadenn 'oa, a soñje dezho, lost al leue, pe ur c'hanular !
Evit ar skiantourien e oa ur meskaj gant meur a loen.
Dre vras, beg un houad asambles gant feur un avank, ur c'hastor ma karit.
A-benn ar fin, ne oa ket, ha komañset e oa ar skiantourien
da glask kompren petra 'oa al loened-se.
An ornintorinked zo loened 50 cm anezho, ha diouzh an noz e vevont kentoc'h.
Gwir eo ez eus tres an avanked warno.
Ur feur brun o deus, ha plat a-walc'h eo o c'horf hag o lost.
Netra ispisial betek-henn.
Met selaouit 'ta pezh zo da heul.
O favioù a zo e-giz re un houad : ar re-mañ zo palm pe palmezet.
Talvoudus eo an dra-se en o en-dro.
E-kichen ar stêrioù e vevont, gwelloc'h eo kaout pavioù ledan
evit neuial pe bale war-c'horre al lec'hid, la vase e galleg, m'ho peus c'hoant.
Met n'eo ket tout !
Ouzhpenn pavioù palmezet o deus.
O beg zo memes-mod evel hini un houad ivez, 'peus ket 'met soñjal.
E gwirionez, an dra-se zo ur javed hag a denn deus beg un houad kentoc'h,
met aes eo kompren perak n'o doa ket kredet ar skiantourien saoz arpezh o doa gwelet,
ken heñvel eo ar beg deus beg ar c'haniged.
Ha n'eo ket tout c'hoazh !
Ar parezed a brodu laezh.
Bronneged int neuze, n'eo ket dav kavout droll.
Pezh zoê… n'o deus tamm bronn ebet koulskoude.
Al laezh a teu dre ar c'hroc'hen ha redek a ra war-c'horre ar blev.
Ar re vihan n'o deus ken 'met lipañ ar blev neuze.
Bronneged hep bronn. Se zo dibar e-touez ar bronneged.
Hag gant ar pared vez produet un dra dibar ivez.
Ar re-mañ eo ar bronneged nemeto hag a zo gouest da broduiñ binim, ampoezon,
dre ur flemm hag a zo war o favioù.
N'ouzer ket re da betra servij an dra-se.
N'eus nemet ar pared a c'hell produiñ binim,
marteze 'vez implijet da vont d'ar pared all da vare ar strujañ.
Kement-se a laka al loened-se da vezañ un tammig droll, 'soñj ket deoc'h ?
Met, ur wech ouzhpenn, n'eo ket echu !
Dozviñ vioù a ra an ornitorinked… daoust-hag int bronneged !
Biskoazh kemend-all ! Bronneged ne zozvont ket vioù, sañset!
Ha padal, int a ra.
Heñvel ouzh vioù al laboused eo re an ornitorinked,
ha goret e vezont gant ar vamm, 'pad un 10 devezh bennak.
Drol eo al loened-se neuze.
Ar re-se eo ar bronneged nemeto hag a zozvont, hag ar re nemeto hag o deus binim.
Hag un draig ispisial o deus, c'hoazh : ur skiantenn pe ur sañs ma karit zo ganto.
An elektrolec'hiañ, pe l'électrolocalisation mar karit.
Ar skiantenn-se zo d'an ornitorinked ha d'o c'hendirvi ivez,
da lâret eo, gant rummad ar Monotremed.
Gras dezhi e c'hellont chaseal en dour.
Pa splujont e chom serr o daoulagad, ha ne c'hellont ket implijout ar c'hwezh ken nebeut,
evel ma ra ar rinkined lakaomp.
Met gall a reont santout ar red tredan e-barzh kigennoù al loened all.
O beg zo elektroreseverioù war e c'horre.
Gouest eo an ornitorinked da santout pelec'h emañ ur preizh o fiñval neuze.
Hag efedus eo!
Echu eo bremañ gant o ferzhioù dibar.
Bez' ez eus un dra all c'hoazh hag a zo heñvel deus pezh a c'hoarvez gant ur bern loened all, siwazh.
En arvar pe en dañjer emaint.
Pe : bet int bet en dañjer kentoc'h, cheñchet eo an traoù bremañ.
Soñj 'peus deus ar pezh a oa bet graet gant an europeaned digentañ
a-benn o doa gwelet an ornitorink kentañ ?
Lazhañ al loen o doa graet diouzhtu.
Aes eo kompren petra c'hoarvez ganto bremañ !
Chaseet int bet kalz evit ar feur, betek penn-kentañ an XXvet kantved.
Goude-se int bet gwarezet dre chañs, e lec'h ma vevont, e Aostralia.
Met n'ouzer ket resis penaos emañ an traoù en o en-dro,
hag en deus cheñchet kalzig.
Stankelloù zo, hentoù bras, chas ha kizhier ivez…
Ouzhpenn da se e vezont chaseet e-maez al lezenn,
hag un nebeud loened zo bet kavet mouget gant lastez plastik.
Gant an dra-se vo klozet ar gronikenn, diwar-benn d'an ornitorinked.
C'hwi ho peus klevet pegen ispisial int, gant o neuz, o doareoù da vevañ, da chaseal…
Hag ur wech ouzhpenn hon eus lakaet war wel pegen bresk e c'hell bezañ ur spesad.
Gwir eo, n'eus ket par d'an ornitorinked evit beviñ o en-dro.
Superloened int en ur mod, 'vel an tardigraded, hag hon eus safaret deuzouto dija.
Met pa vez distrujet an en-dro gant savadurioù, stankelloù pe hentoù bras,
pa vez saotret gant plastik, kement-se a c'hell cheñch penn d'ar vazh.
Ur gwir deñzor eo ar vevliesseurted, la biodiversité.
Ha talvezout a ra ar boan gwareziñ anezhi,
evit ober anaoudegezh ganti, ne gav ket deoc'h?
{{< cc "by nc" >}}

Binary file not shown.

After

Width:  |  Height:  |  Size: 1.1 MiB

View file

@ -0,0 +1,123 @@
---
title: "#15 Ar morgizhier"
date: 2022-03-16T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./arMorgizhier.jpg"
slug: "15-ar-morgizhier"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**Ar morgizhier**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-morgizhier).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-morgizhier/embed/light" >}}
---
Hiziv e kinnigan deoc'h ober ur splujadenn e-barzh ar mor, ur wech ouzhpenn.
Ret e vo splujañ betek strad ar mor, ha sellet pizh,
rak al loened a vo safaret deuzouto zo diaes da welet.
Hiziv vo klasket gwelet morgizhier, hag a zo anvet ivez poched-an-toer pe souaeed, diouzh al lec'h.
Gwiskit ho maskl splujañ, ha lunedoù ouzhpenn marteze, ha bec'h dezhi!
Da c'hortoz ec'h en em gafvemp war strad ar mor, ez an da gomz diwar-benn o flas e gwezenn ar vuhez.
C'hwi oar, ar wezenn a vez lakaet warni an holl spesadoù, a zo ranket e rummadoù.
War peseurt brank eus ar wezenn emañ ar morgizhier neuze ?
E-touez rummad ar blotviled emaint, pe les molluscs e galleg.
Evel an daougleureged pe les bivalves gant ar meskl pe an istr da skouer.
Hag ivez evel ar gasteropoded, gant ar maligorned pe ar brennig zoken.
Ar pezh boutin zo etre an holl anezho eo : int blot.
Ha gallout a reer lâret eo blot ar morgizhier !
Ur grogenn, bihan bihan, zo 'barzh o c'horf.
Al lodenn nemeti eo hag a zo kalet.
Ar preurrest eus o c'horf a zo blot, ha gouest eo da gaout n'eus forzh peseurt stumm neuze.
Ur sapre difi eo evit ar skiantourien·ezed,
rak gall' a ra al loened-se tremen 'barzh korzenn an akwariomoù zoken !
En em gavet omp er foñs, mat eo.
Hag evel just, roud ebet eus ur morgazh…
Ret eo lâret int speredek kenañ.
Int eo al loened hag o deus an empenn brasañ, e-touez an divellkreineged, pe les invertébrés.
Ar skiantourien·ezed o deus c'hoariet ganto dija, evit gouzout petra int gouest d'ober.
Kavout a reont o hent e milendalloù.
Gallout a reont anavezout an dud.
Gouest int da zeskiñ penaos digeriñ ur pod-gwer deus an diabarzh.
Gouest int da lenn en amzer da zont ivez, evel Paul ar souae !
Marteze ho peus soñj eus Paul le poulpe, hag en doa rakwelet disoc'hoù krogadoù mell-droad
'pad kib mell-droad ar bed 2010.
Pe dre ziouer e oa marteze. Piv 'oar?
A, gwelet em eus al loen !
Fiñval a ra e vrec'hioù, 8 anezho en deus en holl.
Hag ur c'hroc'henn dibar en deus ivez :
kelligoù arbennik zo warnañ, gant livoù disheñvel.
Ar c'helligoù-se a c'hell bezañ strizh pe ledan, ar pezh a cheñch an tres hollek war ar c'hroc'hen.
Kontrollet eo gant an empenn war-eeun, ha buan tre,
hag implijet vez dreist-holl evit kuzhat.
An dra-se zo kaoz 'oa diaes da gavout !
War e zivrec'h, feiz, e eizhbrec'h kentoc'h, ez eus kalz a spegoù (des ventouses).
Gras dezho eo gouest da santout ar pezh a zo tro-dro dezhañ :
stumm ha tekstur an traoù, kalz gwelloc'h evidomp.
Hag ouzhpenn int kap da dañva ar pezh a douchont ivez.
Evel ma vefe tañvet ganeoc'h ar frouezh er marc'had, o touchañ anezho.
O, emañ o sellet ouzhin bremañ.
Un tamm direnkus e kavan e sell.
Re heñvel eo ouzh hon hini.
An dra-se a zispleg un tammig perak int boemus deomp.
Gwelout a reont tamm pe damm ar memes tra evidomp ivez, nemet eo e gwenn ha du.
Met arabad soñjal hon eus emdroet asambles ganto memes tra.
Un dra all zo boutin etrezomp c'hoazh.
Analiñ a reont un tamm er memes mod evidomp : gant un analadenn hag un dic'hwezadenn.
Pezh zo dibar a-walc'h er mor.
Er pesked e red an dour nemet en un tu eus ar beg betek ar brenkoù (les branchies).
Implijout a reont un dic'hwezadenn greñv evit tec'hel kuit pa 'z eus ezhomm.
An dalc'h eo ez eont kuit war-gil.
Ne welont ket da belec'h ez eont, hag ur gudenn eo evit ar skiantourien·ezed.
Alies e spontont ar morgizhier, ha n'eo ket a-ratozh,
met ar re-se a glask tec'hel kuit hag a-wechoù e vez gloazet o c'hein.
Pa vez ezhomm e c'hell ar morgizhier implijout un ostilh all : al liv pe an ankr.
Fardañ a reont ankr, ankr du, hag a c'hell bezañ strinket evit diheñchañ ar preizher.
Evit poent 'meus ket spontet anezhañ, gwell a se !
Evit renabliñ barrek-tre int en o en-dro.
Gallout a reont kaout n'eus forzh peseurt stumm, ha neuze bezañ kuzhet etre ar c'herreg.
An dra-se zo efedus-kenañ dija.
Met ouzhpenn da se, pa vez ul lodenn eus o c'horf hag a chom er-maez,
pe pa vezont o cheñch lec'h da skouer, e c'hellont bezañ kazi treuzwelus.
O c'hroc'hen a zo memes livoù ha strad ar mor.
Gwelet a reont mat a-walc'h, met ma 'z int souezhet gant ur preizher
e c'hellont teurel ur goumoulenn ankr du dezhañ, ha tec'hel kuit buan.
N'eo ket fall !
Ur fun-fact bennak evit echuiñ, un dra fentus ha mat da c'hoût evit pourmen ho kalite.
Gallout a reoc'h komz eus seksualegezh ar morgizhier.
Evit speriañ e laka ar par e had, pe e sper, war unan eus e vrec'hioù.
Ha laka a ra ar vrec'h el lec'h mat er barez.
Un doare dic'hortoz d'ober dija.
Met droloc'h zo c'hoazh.
Ur spesad a zo un tamm disheñvel.
Er spesad-mañ eo brasoc'h ar parezed.
Hag un tamm drouk int ivez: klask a reont debriñ ar pared.
Neuze ar pared o deus cheñchet o doare d'ober.
Kregiñ a ra evel er spesadoù all :
ar par a laka e had war ur vrec'h.
Met war-lerc'h e troc'h ar vrec'h-mañ, a neu hec'h-unan betek ar barez.
Hag adkresket ur vrec'h all da c'houde ouzhpenn.
Int o deus ket ijinet ar gwir seksto e gwirionez !
Poent eo kimiadiñ diouzh hor mignon speredek hag iskis war ar memes tro bremañ.
Safaret hon eus eus kalzig a berzhioù dibar a zo gantañ, met,
a dra sur, ez eus c'hoazh ur bern traoù da gompren !
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,123 @@
---
title: "#15 Ar morgizhier"
date: 2022-03-16T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./arMorgizhier.jpg"
slug: "15-ar-morgizhier"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**Ar morgizhier**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-morgizhier).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-morgizhier/embed/light" >}}
---
Hiziv e kinnigan deoc'h ober ur splujadenn e-barzh ar mor, ur wech ouzhpenn.
Ret e vo splujañ betek strad ar mor, ha sellet pizh,
rak al loened a vo safaret deuzouto zo diaes da welet.
Hiziv vo klasket gwelet morgizhier, hag a zo anvet ivez poched-an-toer pe souaeed, diouzh al lec'h.
Gwiskit ho maskl splujañ, ha lunedoù ouzhpenn marteze, ha bec'h dezhi!
Da c'hortoz ec'h en em gafvemp war strad ar mor, ez an da gomz diwar-benn o flas e gwezenn ar vuhez.
C'hwi oar, ar wezenn a vez lakaet warni an holl spesadoù, a zo ranket e rummadoù.
War peseurt brank eus ar wezenn emañ ar morgizhier neuze ?
E-touez rummad ar blotviled emaint, pe les molluscs e galleg.
Evel an daougleureged pe les bivalves gant ar meskl pe an istr da skouer.
Hag ivez evel ar gasteropoded, gant ar maligorned pe ar brennig zoken.
Ar pezh boutin zo etre an holl anezho eo : int blot.
Ha gallout a reer lâret eo blot ar morgizhier !
Ur grogenn, bihan bihan, zo 'barzh o c'horf.
Al lodenn nemeti eo hag a zo kalet.
Ar preurrest eus o c'horf a zo blot, ha gouest eo da gaout n'eus forzh peseurt stumm neuze.
Ur sapre difi eo evit ar skiantourien·ezed,
rak gall' a ra al loened-se tremen 'barzh korzenn an akwariomoù zoken !
En em gavet omp er foñs, mat eo.
Hag evel just, roud ebet eus ur morgazh…
Ret eo lâret int speredek kenañ.
Int eo al loened hag o deus an empenn brasañ, e-touez an divellkreineged, pe les invertébrés.
Ar skiantourien·ezed o deus c'hoariet ganto dija, evit gouzout petra int gouest d'ober.
Kavout a reont o hent e milendalloù.
Gallout a reont anavezout an dud.
Gouest int da zeskiñ penaos digeriñ ur pod-gwer deus an diabarzh.
Gouest int da lenn en amzer da zont ivez, evel Paul ar souae !
Marteze ho peus soñj eus Paul le poulpe, hag en doa rakwelet disoc'hoù krogadoù mell-droad
'pad kib mell-droad ar bed 2010.
Pe dre ziouer e oa marteze. Piv 'oar?
A, gwelet em eus al loen !
Fiñval a ra e vrec'hioù, 8 anezho en deus en holl.
Hag ur c'hroc'henn dibar en deus ivez :
kelligoù arbennik zo warnañ, gant livoù disheñvel.
Ar c'helligoù-se a c'hell bezañ strizh pe ledan, ar pezh a cheñch an tres hollek war ar c'hroc'hen.
Kontrollet eo gant an empenn war-eeun, ha buan tre,
hag implijet vez dreist-holl evit kuzhat.
An dra-se zo kaoz 'oa diaes da gavout !
War e zivrec'h, feiz, e eizhbrec'h kentoc'h, ez eus kalz a spegoù (des ventouses).
Gras dezho eo gouest da santout ar pezh a zo tro-dro dezhañ :
stumm ha tekstur an traoù, kalz gwelloc'h evidomp.
Hag ouzhpenn int kap da dañva ar pezh a douchont ivez.
Evel ma vefe tañvet ganeoc'h ar frouezh er marc'had, o touchañ anezho.
O, emañ o sellet ouzhin bremañ.
Un tamm direnkus e kavan e sell.
Re heñvel eo ouzh hon hini.
An dra-se a zispleg un tammig perak int boemus deomp.
Gwelout a reont tamm pe damm ar memes tra evidomp ivez, nemet eo e gwenn ha du.
Met arabad soñjal hon eus emdroet asambles ganto memes tra.
Un dra all zo boutin etrezomp c'hoazh.
Analiñ a reont un tamm er memes mod evidomp : gant un analadenn hag un dic'hwezadenn.
Pezh zo dibar a-walc'h er mor.
Er pesked e red an dour nemet en un tu eus ar beg betek ar brenkoù (les branchies).
Implijout a reont un dic'hwezadenn greñv evit tec'hel kuit pa 'z eus ezhomm.
An dalc'h eo ez eont kuit war-gil.
Ne welont ket da belec'h ez eont, hag ur gudenn eo evit ar skiantourien·ezed.
Alies e spontont ar morgizhier, ha n'eo ket a-ratozh,
met ar re-se a glask tec'hel kuit hag a-wechoù e vez gloazet o c'hein.
Pa vez ezhomm e c'hell ar morgizhier implijout un ostilh all : al liv pe an ankr.
Fardañ a reont ankr, ankr du, hag a c'hell bezañ strinket evit diheñchañ ar preizher.
Evit poent 'meus ket spontet anezhañ, gwell a se !
Evit renabliñ barrek-tre int en o en-dro.
Gallout a reont kaout n'eus forzh peseurt stumm, ha neuze bezañ kuzhet etre ar c'herreg.
An dra-se zo efedus-kenañ dija.
Met ouzhpenn da se, pa vez ul lodenn eus o c'horf hag a chom er-maez,
pe pa vezont o cheñch lec'h da skouer, e c'hellont bezañ kazi treuzwelus.
O c'hroc'hen a zo memes livoù ha strad ar mor.
Gwelet a reont mat a-walc'h, met ma 'z int souezhet gant ur preizher
e c'hellont teurel ur goumoulenn ankr du dezhañ, ha tec'hel kuit buan.
N'eo ket fall !
Ur fun-fact bennak evit echuiñ, un dra fentus ha mat da c'hoût evit pourmen ho kalite.
Gallout a reoc'h komz eus seksualegezh ar morgizhier.
Evit speriañ e laka ar par e had, pe e sper, war unan eus e vrec'hioù.
Ha laka a ra ar vrec'h el lec'h mat er barez.
Un doare dic'hortoz d'ober dija.
Met droloc'h zo c'hoazh.
Ur spesad a zo un tamm disheñvel.
Er spesad-mañ eo brasoc'h ar parezed.
Hag un tamm drouk int ivez: klask a reont debriñ ar pared.
Neuze ar pared o deus cheñchet o doare d'ober.
Kregiñ a ra evel er spesadoù all :
ar par a laka e had war ur vrec'h.
Met war-lerc'h e troc'h ar vrec'h-mañ, a neu hec'h-unan betek ar barez.
Hag adkresket ur vrec'h all da c'houde ouzhpenn.
Int o deus ket ijinet ar gwir seksto e gwirionez !
Poent eo kimiadiñ diouzh hor mignon speredek hag iskis war ar memes tro bremañ.
Safaret hon eus eus kalzig a berzhioù dibar a zo gantañ, met,
a dra sur, ez eus c'hoazh ur bern traoù da gompren !
{{< cc "by nc" >}}

Binary file not shown.

After

Width:  |  Height:  |  Size: 758 KiB

View file

@ -0,0 +1,103 @@
---
title: "#16 Ar merien"
date: 2022-03-30T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./arMerien.jpg"
slug: "16-ar-merien"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**Ar merien**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-merien).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-merien/embed/light" >}}
---
Chom a raimp war an douar hiziv, pe kentoc'h dindan an douar, evit safaret eus amprevaned.
Ar merien.
An hañv zo o tostaat ha setu emañ ar merien o tont en-dro ivez, 'barzh an tiez a-wechoù.
An dra-se zo un digarez brav d'ober anaoudegezh ganto.
Emichañs ne weloc'h ket anezho memes-mod ken goude-se.
Krogomp 'barzh gant fichenn identelezh ar merien.
Amprevaned int, evel 'meus lâret.
An dra-se a dalv o deus 3 lodenn, 6 pav ha spilhoù (des antennes).
Lavaret 'vez int amprevaned sokial, peogwir e vevont e-barzh koloniennoù,
met komzet 'vo eus an dra-se diwezhatoc'h.
Kalz spesadoù zo, disheñvel an eil re deus ar re all.
Renablet ez eus bet e-tro 12000 spesad dija, ha muioc'h a zo da vezañ anavezet c'hoazh.
Kavet e vezont e pep lec'h war an Douar pe dost.
Stank-abominabl int.
Kalkulet ez eus bet e vefe etre unan ha dek milion miliardoù merien, soñjit 'ta !
N'eo ket dister, pa soñjer ez eus etre 7 hag 8 miliard a dud war an Douar !
Peseurt mod e vevont ?
E koloniennoù, anvet krugelloù-merien, pe tuchennoù-merien pe…
ur bern anvioù a zo evel-just.
Ur grugell-verien a c'hell bodañ etre kant ha milionoù a verien, hervez ar spesadoù.
Ha setu e-giz-se, evel gant an amprevaned sokial all, ar grugell 'zo urzhiet-mat.
Ur rouanez a zo, dezhi ur plas pouezus : dozviñ ar vioù.
An darn vrasañ vioù ar merien, a teuio da vezañ labourerezed pe merien-labour.
N'o deus askell ebet ha steril int. N'int ket gouest da strujañ ma karit.
Bep an amzer e teu er maez hiniennoù frouezhus pe strujus.
Ar re-se an hini eo o deus eskell.
An nij koublañ eo, pe le "vol nuptial".
Mervel a ra ar pared kazi diouzthu war-lerc'h, ur wech graet o labour ganto.
O sper vez miret gant ar parezed, er "speraoueg" pe la spermatèque e galleg.
Deuet int da vezañ rouanezed nevez neuze, ha klask a reont ul lec'h evit sevel o c'holoniennoù,
barzh an douar alies, ha kregiñ a reont da zozviñ vioù.
Ar merien all o deus bep a bost-labour mod-all, hervez an oad hag ar "c'hasta" , ar renk.
- Ar merien-labour yaouank a ra war-dro ar rouanez hag ar vioù, chom a reont e-barzh ar grugell-verien
- Da c'houde e sikouront da gempen an ti
- Ha war-lerc'h, e fin o buhez ez eont er maez evit klask boued ha difenn ar grugell
Lakaomp ar gaoz war ar pezh en deus lakaet ar merien da vezañ graet berzh a-fet emdroadur ar spesadoù bremañ.
Speredek-kenañ int.
Pe kentoc'h, ur skiant poell a-stroll, une intelligence collective, dispar o deus.
Gouest int da zisrouestlañ traoù diaes, a-drugarez d'ar c'hehentiñ etrezo.
Implijout a reont o spilhoù (pe leurs antennes) evit santout molekul chimik produet gant ar re all.
Kalz titouroù vez kaset er mod-se.
Piv eo ar verienenn-mañ, petra ra, daoust ha yac'h eo, pe naon he deus, ha me oar me.
Ha gouest int d'ober un dra dibar : kavout an hent berrañ asambles.
Setu penaos e ya en-dro.
Pa vez kavet boued gant ur verienn bennak, honnezh a zistro d'ar golonienn
en ur leuskel c'hwezh ispisial war he lerc'h,
'pezh vez anvet "la piste olfactive", pe ar roudenn c'hwezh.
Ar re all a c'hell santout ar c'hwezh-mañ hag heuliañ a reont anezhañ.
Tamm ha tamm 'vez laosket muioc'h-mui a c'hwezh gant ar merien o tistreiñ war an hent berrañ,
hag a-benn ar fin ne vez implijet nemet an hent-se kazimant.
Setu n'eo ket gouest ur verienenn da gavout an hent gwellañ he-unan,
met asambles e teuont a-benn, hag efedus eo ouzhpenn!
An dra-se zo ur skouer eus ar skiant-poell a-stroll.
N'eus ket ezhomm nemet eus un nebeud reolennoù hiniennel.
Ha gant ar reonneloù simpl-se e sav emzalc'hioù luzietoc'h ha talvoudus pa seller ouzh live ar golonienn.
Hag evit echuiñ, me lâro un dra deoc'h eus ur geñveriadenn all gant an denelezh, gant an dud.
N'eo ket an den en deus ijinet al labour douar, ar merien an hini eo o doa kroget da gentañ !
Spesadoù zo a zo arbennikaet war ar gounezerezh pe al labour douar.
Gounezet e vez togoù-touseg ganto.
Troc'hañ a reont delioù, degas a reont anezho d'ar grugell-verien evit lakaat an togoù-touseg da greskiñ warno, war an delioù.
Ha debret 'vez pa vez prest.
Eveldomp gant legumaj pe togoù-touseg a-benn ar fin.
Ha bez' eus spesadoù all c'hoazh, hag a zo gouest da sevel chatal.
Evel-just ne savont ket saout, met c'hwenn-gwez (des pucerons).
Ober a reont war o zro, difenn a reont anezho, kas a reont anezho da lec'hioù ma vez kavet plant.
Fardet e vez melad (miellat) gant ar c'hwenn-gwez, ha plijout a ra kalz ar melad d'ar merien !
Un doare simbioz eo neuze, un tammig eveldomp gant ar saout pe ar gwenan da skouer.
Echu eo ar gejadenn gant ar merien.
Loenedigoù bihan int, liesseurt ha stank-mat, ha barrek-kenañ pa vezont a-stroll.
Ar skiantourien hag ar skiantourezed o deus lakaet war wel kalz traoù dija,
met chom a ra ur bern traoù da gavout c'hoazh.
Spesadoù nevez da ziskrivañ, perzhioù da gompren… ha da implijout ivez.
Ur skipailh gall en deus embannet, n'eus ket pell zo, e miz C'hwevrer 2022 ur pennad skiantel ma tisplegont
penaos implijout ar merien hag o barregezhioù evit detektiñ ar c'hrign-bev.
Gwelet a rit, labour zo, kenlabour zo memes !
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,103 @@
---
title: "#16 Ar merien"
date: 2022-03-30T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./arMerien.jpg"
slug: "16-ar-merien"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**Ar merien**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-merien).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-merien/embed/light" >}}
---
Chom a raimp war an douar hiziv, pe kentoc'h dindan an douar, evit safaret eus amprevaned.
Ar merien.
An hañv zo o tostaat ha setu emañ ar merien o tont en-dro ivez, 'barzh an tiez a-wechoù.
An dra-se zo un digarez brav d'ober anaoudegezh ganto.
Emichañs ne weloc'h ket anezho memes-mod ken goude-se.
Krogomp 'barzh gant fichenn identelezh ar merien.
Amprevaned int, evel 'meus lâret.
An dra-se a dalv o deus 3 lodenn, 6 pav ha spilhoù (des antennes).
Lavaret 'vez int amprevaned sokial, peogwir e vevont e-barzh koloniennoù,
met komzet 'vo eus an dra-se diwezhatoc'h.
Kalz spesadoù zo, disheñvel an eil re deus ar re all.
Renablet ez eus bet e-tro 12000 spesad dija, ha muioc'h a zo da vezañ anavezet c'hoazh.
Kavet e vezont e pep lec'h war an Douar pe dost.
Stank-abominabl int.
Kalkulet ez eus bet e vefe etre unan ha dek milion miliardoù merien, soñjit 'ta !
N'eo ket dister, pa soñjer ez eus etre 7 hag 8 miliard a dud war an Douar !
Peseurt mod e vevont ?
E koloniennoù, anvet krugelloù-merien, pe tuchennoù-merien pe…
ur bern anvioù a zo evel-just.
Ur grugell-verien a c'hell bodañ etre kant ha milionoù a verien, hervez ar spesadoù.
Ha setu e-giz-se, evel gant an amprevaned sokial all, ar grugell 'zo urzhiet-mat.
Ur rouanez a zo, dezhi ur plas pouezus : dozviñ ar vioù.
An darn vrasañ vioù ar merien, a teuio da vezañ labourerezed pe merien-labour.
N'o deus askell ebet ha steril int. N'int ket gouest da strujañ ma karit.
Bep an amzer e teu er maez hiniennoù frouezhus pe strujus.
Ar re-se an hini eo o deus eskell.
An nij koublañ eo, pe le "vol nuptial".
Mervel a ra ar pared kazi diouzthu war-lerc'h, ur wech graet o labour ganto.
O sper vez miret gant ar parezed, er "speraoueg" pe la spermatèque e galleg.
Deuet int da vezañ rouanezed nevez neuze, ha klask a reont ul lec'h evit sevel o c'holoniennoù,
barzh an douar alies, ha kregiñ a reont da zozviñ vioù.
Ar merien all o deus bep a bost-labour mod-all, hervez an oad hag ar "c'hasta" , ar renk.
- Ar merien-labour yaouank a ra war-dro ar rouanez hag ar vioù, chom a reont e-barzh ar grugell-verien
- Da c'houde e sikouront da gempen an ti
- Ha war-lerc'h, e fin o buhez ez eont er maez evit klask boued ha difenn ar grugell
Lakaomp ar gaoz war ar pezh en deus lakaet ar merien da vezañ graet berzh a-fet emdroadur ar spesadoù bremañ.
Speredek-kenañ int.
Pe kentoc'h, ur skiant poell a-stroll, une intelligence collective, dispar o deus.
Gouest int da zisrouestlañ traoù diaes, a-drugarez d'ar c'hehentiñ etrezo.
Implijout a reont o spilhoù (pe leurs antennes) evit santout molekul chimik produet gant ar re all.
Kalz titouroù vez kaset er mod-se.
Piv eo ar verienenn-mañ, petra ra, daoust ha yac'h eo, pe naon he deus, ha me oar me.
Ha gouest int d'ober un dra dibar : kavout an hent berrañ asambles.
Setu penaos e ya en-dro.
Pa vez kavet boued gant ur verienn bennak, honnezh a zistro d'ar golonienn
en ur leuskel c'hwezh ispisial war he lerc'h,
'pezh vez anvet "la piste olfactive", pe ar roudenn c'hwezh.
Ar re all a c'hell santout ar c'hwezh-mañ hag heuliañ a reont anezhañ.
Tamm ha tamm 'vez laosket muioc'h-mui a c'hwezh gant ar merien o tistreiñ war an hent berrañ,
hag a-benn ar fin ne vez implijet nemet an hent-se kazimant.
Setu n'eo ket gouest ur verienenn da gavout an hent gwellañ he-unan,
met asambles e teuont a-benn, hag efedus eo ouzhpenn!
An dra-se zo ur skouer eus ar skiant-poell a-stroll.
N'eus ket ezhomm nemet eus un nebeud reolennoù hiniennel.
Ha gant ar reonneloù simpl-se e sav emzalc'hioù luzietoc'h ha talvoudus pa seller ouzh live ar golonienn.
Hag evit echuiñ, me lâro un dra deoc'h eus ur geñveriadenn all gant an denelezh, gant an dud.
N'eo ket an den en deus ijinet al labour douar, ar merien an hini eo o doa kroget da gentañ !
Spesadoù zo a zo arbennikaet war ar gounezerezh pe al labour douar.
Gounezet e vez togoù-touseg ganto.
Troc'hañ a reont delioù, degas a reont anezho d'ar grugell-verien evit lakaat an togoù-touseg da greskiñ warno, war an delioù.
Ha debret 'vez pa vez prest.
Eveldomp gant legumaj pe togoù-touseg a-benn ar fin.
Ha bez' eus spesadoù all c'hoazh, hag a zo gouest da sevel chatal.
Evel-just ne savont ket saout, met c'hwenn-gwez (des pucerons).
Ober a reont war o zro, difenn a reont anezho, kas a reont anezho da lec'hioù ma vez kavet plant.
Fardet e vez melad (miellat) gant ar c'hwenn-gwez, ha plijout a ra kalz ar melad d'ar merien !
Un doare simbioz eo neuze, un tammig eveldomp gant ar saout pe ar gwenan da skouer.
Echu eo ar gejadenn gant ar merien.
Loenedigoù bihan int, liesseurt ha stank-mat, ha barrek-kenañ pa vezont a-stroll.
Ar skiantourien hag ar skiantourezed o deus lakaet war wel kalz traoù dija,
met chom a ra ur bern traoù da gavout c'hoazh.
Spesadoù nevez da ziskrivañ, perzhioù da gompren… ha da implijout ivez.
Ur skipailh gall en deus embannet, n'eus ket pell zo, e miz C'hwevrer 2022 ur pennad skiantel ma tisplegont
penaos implijout ar merien hag o barregezhioù evit detektiñ ar c'hrign-bev.
Gwelet a rit, labour zo, kenlabour zo memes !
{{< cc "by nc" >}}

Binary file not shown.

After

Width:  |  Height:  |  Size: 610 KiB

View file

@ -0,0 +1,106 @@
---
title: "#17 Al laboused mor"
date: 2022-04-13T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./alLabousedMor.jpg"
slug: "17-al-laboused-mor"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**Al laboused mor**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-laboused-mor).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/al-laboused-mor/embed/light" >}}
---
Deomp war vord ar mor !
Graet e vo gant ho tivskouarn evit anavezout al laboused-mor.
Ha klask a raimp ober anaoudegezh gant ar re-se 'vel-just.
Prest oc'h, ho kevellunedennoù, ho "jumelloù" 'peus kaset ganeoc'h ?
Bec'h dezhi!
Al laboused emaomp o paouez klevout a zo gouelini gris.
Ar re stankañ e Breizh.
Ha gwelet ho peus anezho dija emichañs : bras a-walc'h int
ha gris-sklaer eo o c'hein hag o divaskell.
Peurrest o c'horf zo gwenn, war-bouez o beg, a zo melen ha ruz ha penn o divaskell ivez, a zo du.
A-wechoù 'vez gwelet gouelini rouz, tarchoù war o c'horre, teñvaloc'h o fluñv.
A re-se eo ar re yaouank.
Hag e rankont gortoz 4 bloaz 'vit dont en oad.
E-kerzh ar 4 bloaz-se 'vez kollet o fluñv ganto meur a wech, 'pad ar goañv kentoc'h.
Ar re yaouank ne huchont ket evel ar re vras, skiltroc'h eo.
Pa vez klevet ar galv-se, an dra-se lâr deoc'h emañ tad ha mamm ar gouelan yaouank o tont, diwallit !
Ar re vras, just a-walc'h, a zo gouest da gaozeal etrezo ivez.
Pegen trouzus eo ar gouelini gris !
Pa vezont o nijal 'vez klevet an trouz-mañ ganto.
War an douar pe war-c'horre an toennoù e huchont er mod-se.
Ha marteze an trouz anavezet ar muiañ, a ro da c'hoût omp degouezhet war an aod : ar galv hir.
Kalz gouelini all a zo !
Gwelet ho peus dija gouelini bras moarvat : les goélands marins.
Evel 'vez komprenet diwar o anv, eo ar re-mañ brasoc'h evit ar gouelini gris.
Ha brasoc'h evit ar gouelini all zoken.
Disheñvel int ivez peogwir eo du o c'hein hag o divaskell.
A-wechoù em eus bet klevet e teu ar gouelini gris da vezañ du pa teuont kozh.
Cheñch a reont liv pa vezont yaouank, marteze e cheñchfent liv pa vefent kozh ivez.
Met n'eo ket gwir, ur spesad all eo.
Ha klevet 'vez an diferañs ivez !
Izeloc'h, donoc'h eo o c'hriadenn.
Gallout a reer keñveriañ an daoù aze.
Kreñvoc'h e c'hell bezañ c'hoazh.
Er memes familh, familh al Laridae, 'vez kavet laboused all, ar re 'vez anvet "des mouettes" e galleg.
Met luzietoc'h eo an traoù, bez' eus "des mouettes" a zo tostoc'h ouzh gouelini hag ar c'hontrol.
Ne vez ket graet kement-se an diferañs e brezhoneg.
Ha setu 'giz-se 'vez graet "ar gouelanig maskl du" eus ar "mouette rieuse".
Gwelet 'vez anezho kalz, ha klevet 'vezont ivez.
Bihanoc'h int evit ar gouelini gris.
Ar memes liv zo war o divaskell met du eo o fenn, evel ho peus divinet gant o anv marteze.
E gwirionez eo du o fenn e-pad an hañv, met kollet 'vez al liv-se 'pad ar goañv.
Ne chom nemet daou darch ken, daou bik du.
Sevel a reont o neizhoù e koloniennoù, hag a c'hell bodañ muioc'h evit 1000 kouplad.
Trouzus a-walc'h e c'hell bezañ…
Mat, cheñchomp familh bremañ.
'Barzh familh ar Sulidae em eus c'hoant da gaout… ar morskouled !
Goût a rit, al laboused bras, pluñv gwenn dezho, gant ur choug melen.
Bevañ a reont kentoc'h e-kreiz ar mor met neizhiañ a reont tost a-walc'h eus an douar.
E Breizh ne vezont ket kavet 'met en ul lec'h : ar Jentilez (pe "les 7 îles" e galleg), 'ba Aodoù an Arvor.
Dre ma ne blij ket dezho nijal a-us d'an douar, ne vezont ket gwelet kalz,
nemet war aod hanternoz Breizh neuze.
O doare da besketa zo bamus.
Splujañ a reont a-big d'an traoñ, a-wechoù 30 metrad a-us d'ar mor.
Mont a reont buan-tre er mod-se, kement hag o deus awenet ijinourien·ezed ar c'harr-nij "le Concorde".
Soñjit 'ta !
Bevañ a reont e koupladoù, o buhez pad, hag e-barzh koloniennoù ivez, ken trouzus all.
Hag ur spesad all evit echuiñ, eus ur familh all c'hoazh, familh an Alcidea :
ar poc'haned boutin, le macareux moine.
Moaien zo da welet anezho er Jentilez ivez, hag e lec'h all evel enez Eusa.
Bihan int, ken bras hag ur pichon, un tamm bravoc'h 'vito a gavan avat.
Ar pezh zo dibar ganto eo o beg bras ha livet-kaer, a servij dezho evit pesketa.
A-bep seurt pesked vez debret ganto, goude bezañ pesketaet a-stroll 'barzh ar mor.
Hag ar re-se a oar neuial mat-tre !
N'eo ket ken liesseurt ha se o c'hanioù, e-kichen al laboused all, ne reont nemet galvoù, un tamm trist, klemmus.
E-touez an holl spesadoù am eus safaret deuzouto n'eus nemet ar poc'haned a zo en arvar, en dañjer.
Re alies 'vezont tapet gant rouedoù ar besketerien,
hag ouzhpenn da se ez eus nebeutoc'h-nebeutañ a voued 'barzh ar mor evito.
Deuet int da vezañ un arouez, ur simbol eus gwareziñ al laboused ha gwareziñ an natur dre vras.
Ha just a-walc'h, ur poc'han zo war banniel al LPO, la ligue pour la protection des oiseaux.
Gant an dra-se vo klozet hor pourmennadenn war an aod.
Emichañs, pa vioc'h war vord ar mor, ho po tro da welet ha da glevet
gouelini, goulaniged, morskouled, poc'haned ha kement zo,
o nijal, neuial, pe c'hoazh huchal.
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,106 @@
---
title: "#17 Al laboused mor"
date: 2022-04-13T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./alLabousedMor.jpg"
slug: "17-al-laboused-mor"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**Al laboused mor**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-laboused-mor).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/al-laboused-mor/embed/light" >}}
---
Deomp war vord ar mor !
Graet e vo gant ho tivskouarn evit anavezout al laboused-mor.
Ha klask a raimp ober anaoudegezh gant ar re-se 'vel-just.
Prest oc'h, ho kevellunedennoù, ho "jumelloù" 'peus kaset ganeoc'h ?
Bec'h dezhi!
Al laboused emaomp o paouez klevout a zo gouelini gris.
Ar re stankañ e Breizh.
Ha gwelet ho peus anezho dija emichañs : bras a-walc'h int
ha gris-sklaer eo o c'hein hag o divaskell.
Peurrest o c'horf zo gwenn, war-bouez o beg, a zo melen ha ruz ha penn o divaskell ivez, a zo du.
A-wechoù 'vez gwelet gouelini rouz, tarchoù war o c'horre, teñvaloc'h o fluñv.
A re-se eo ar re yaouank.
Hag e rankont gortoz 4 bloaz 'vit dont en oad.
E-kerzh ar 4 bloaz-se 'vez kollet o fluñv ganto meur a wech, 'pad ar goañv kentoc'h.
Ar re yaouank ne huchont ket evel ar re vras, skiltroc'h eo.
Pa vez klevet ar galv-se, an dra-se lâr deoc'h emañ tad ha mamm ar gouelan yaouank o tont, diwallit !
Ar re vras, just a-walc'h, a zo gouest da gaozeal etrezo ivez.
Pegen trouzus eo ar gouelini gris !
Pa vezont o nijal 'vez klevet an trouz-mañ ganto.
War an douar pe war-c'horre an toennoù e huchont er mod-se.
Ha marteze an trouz anavezet ar muiañ, a ro da c'hoût omp degouezhet war an aod : ar galv hir.
Kalz gouelini all a zo !
Gwelet ho peus dija gouelini bras moarvat : les goélands marins.
Evel 'vez komprenet diwar o anv, eo ar re-mañ brasoc'h evit ar gouelini gris.
Ha brasoc'h evit ar gouelini all zoken.
Disheñvel int ivez peogwir eo du o c'hein hag o divaskell.
A-wechoù em eus bet klevet e teu ar gouelini gris da vezañ du pa teuont kozh.
Cheñch a reont liv pa vezont yaouank, marteze e cheñchfent liv pa vefent kozh ivez.
Met n'eo ket gwir, ur spesad all eo.
Ha klevet 'vez an diferañs ivez !
Izeloc'h, donoc'h eo o c'hriadenn.
Gallout a reer keñveriañ an daoù aze.
Kreñvoc'h e c'hell bezañ c'hoazh.
Er memes familh, familh al Laridae, 'vez kavet laboused all, ar re 'vez anvet "des mouettes" e galleg.
Met luzietoc'h eo an traoù, bez' eus "des mouettes" a zo tostoc'h ouzh gouelini hag ar c'hontrol.
Ne vez ket graet kement-se an diferañs e brezhoneg.
Ha setu 'giz-se 'vez graet "ar gouelanig maskl du" eus ar "mouette rieuse".
Gwelet 'vez anezho kalz, ha klevet 'vezont ivez.
Bihanoc'h int evit ar gouelini gris.
Ar memes liv zo war o divaskell met du eo o fenn, evel ho peus divinet gant o anv marteze.
E gwirionez eo du o fenn e-pad an hañv, met kollet 'vez al liv-se 'pad ar goañv.
Ne chom nemet daou darch ken, daou bik du.
Sevel a reont o neizhoù e koloniennoù, hag a c'hell bodañ muioc'h evit 1000 kouplad.
Trouzus a-walc'h e c'hell bezañ…
Mat, cheñchomp familh bremañ.
'Barzh familh ar Sulidae em eus c'hoant da gaout… ar morskouled !
Goût a rit, al laboused bras, pluñv gwenn dezho, gant ur choug melen.
Bevañ a reont kentoc'h e-kreiz ar mor met neizhiañ a reont tost a-walc'h eus an douar.
E Breizh ne vezont ket kavet 'met en ul lec'h : ar Jentilez (pe "les 7 îles" e galleg), 'ba Aodoù an Arvor.
Dre ma ne blij ket dezho nijal a-us d'an douar, ne vezont ket gwelet kalz,
nemet war aod hanternoz Breizh neuze.
O doare da besketa zo bamus.
Splujañ a reont a-big d'an traoñ, a-wechoù 30 metrad a-us d'ar mor.
Mont a reont buan-tre er mod-se, kement hag o deus awenet ijinourien·ezed ar c'harr-nij "le Concorde".
Soñjit 'ta !
Bevañ a reont e koupladoù, o buhez pad, hag e-barzh koloniennoù ivez, ken trouzus all.
Hag ur spesad all evit echuiñ, eus ur familh all c'hoazh, familh an Alcidea :
ar poc'haned boutin, le macareux moine.
Moaien zo da welet anezho er Jentilez ivez, hag e lec'h all evel enez Eusa.
Bihan int, ken bras hag ur pichon, un tamm bravoc'h 'vito a gavan avat.
Ar pezh zo dibar ganto eo o beg bras ha livet-kaer, a servij dezho evit pesketa.
A-bep seurt pesked vez debret ganto, goude bezañ pesketaet a-stroll 'barzh ar mor.
Hag ar re-se a oar neuial mat-tre !
N'eo ket ken liesseurt ha se o c'hanioù, e-kichen al laboused all, ne reont nemet galvoù, un tamm trist, klemmus.
E-touez an holl spesadoù am eus safaret deuzouto n'eus nemet ar poc'haned a zo en arvar, en dañjer.
Re alies 'vezont tapet gant rouedoù ar besketerien,
hag ouzhpenn da se ez eus nebeutoc'h-nebeutañ a voued 'barzh ar mor evito.
Deuet int da vezañ un arouez, ur simbol eus gwareziñ al laboused ha gwareziñ an natur dre vras.
Ha just a-walc'h, ur poc'han zo war banniel al LPO, la ligue pour la protection des oiseaux.
Gant an dra-se vo klozet hor pourmennadenn war an aod.
Emichañs, pa vioc'h war vord ar mor, ho po tro da welet ha da glevet
gouelini, goulaniged, morskouled, poc'haned ha kement zo,
o nijal, neuial, pe c'hoazh huchal.
{{< cc "by nc" >}}

Binary file not shown.

After

Width:  |  Height:  |  Size: 623 KiB

View file

@ -0,0 +1,69 @@
---
title: "#18 An demodeksed"
date: 2022-08-31T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./anDemodeksed.jpg"
slug: "18-an-demodeksed"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**An demodeksed**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-demodeksed).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-demodeksed/embed/light" >}}
---
Er gronikenn Brav ha bev ez eus bet safaret deoc'h eus boudoù bev a bep seurt.
Alies-mat em eus kinniget deoc'h traoù anavezet gant ar skiantourienezed abaoe pell dija,
evel an ornitorinked a zo bet lakaet war wel e fin an 18vet kantved.
Pe ar merien c'hoazh, a zo mil anavezet abaoe pell.
Hiziv e kinnigan deoc'h ober anaoudegezh gant ur spesad iskis, ur wech ouzhpenn.
O, n'eo ket nevez-flamm, diskrivet eo bet al loened-se evit ar wech kentañ e kreiz an 19vet kantvet.
Met n'eus ket pell zo, e miz Even 2022, ez eus bet lakaet war wel traoù nevez,
traoù hag a cheñch hor sell ouzh al loened-se…
Goût a rit moarvat, n'omp ket hon unan en hor c'horf.
Bakteri zo e pep lec'h war hor c'hroc'hen, e-barzh hor bouzelloù,
evel em eus kontet deoc'h e kronikenn 5 Brav ha Bev.
Estreget ar bakteri a zo avat, preñved a zo ivez, hag evit bezañ resisoc'h, preñved ar gal, akarianed.
Unan eus a re-se a zo anvet "Demodex folliculorum", ul loen mann skej tri milimetr anezhañ.
Hag iskis eo, me lâr deoc'h.
Bevañ a ra an akarianed-se war hor c'hroc'hen.
Dreist-holl war hon dremm, 'kichen hor fri hag hon divabrant.
Evit bezañ resisoc'h e vevont tost deus hor blevennoù, barzh 'pezh 'vez anvet le follicule pileux,
ha debriñ a reont hor sebum, ar gwiskad druz a zo war hor c'hroc'hen.
N'int ket dañjerus tamm ebet.
Ne zegasont kleñved ebet, nemet m'eo gwan-kenañ sistem immunizel un den.
M'ho peus c'hoant da skrabañ ho tremm bremañ, un dra normal eo.
Abalamour emaoc'h o soñjal 'barzh al loened-se o fiñval war ho tremm.
Met a-benn ar fin n'omp ket direnket ganto gwech ebet e-pad an deiz.
Kuzhet int 'barzh toulligoù c'hwez ar c'hroc'hen, pe les pores de la peau e galleg.
Ne fiñvont nemet d'an noz, ha nemet evit strujañ. Plijus, 'gav ket deoc'h?
Kement-se a oa anavezet dija.
Ha setu embannet ur studiadenn nevez er gazetenn Molecular Biology and Evolution,
e miz Even 2022 gant ur skipailh skiantourien·ezed.
Kavet o deus meur a dra :
- Un toull-revr o deus. Kredet 'veze n'o doa toull-revr ebet, hag e veze berniet ar c'haoc'h en o c'horf a-hed o buhez bihan a-walc'h (tro 5 devezh). Met kemeret o deus ar skipailh fotoioù a ziskouez o deus un toull-revr. N'eo ket dister !
- Kavet o deus ivez e vez treuzkaset an demodeksed d'ar vugale gant o zud, pezh a zo dic'hortoz evit ar parazitoù pe c'hwibez. Ha gwir eo 'vez kavet demodeksed tro-dro d'ar beg-bronn ivez. Treuzkaset 'vez an demodeksed d'ur bugel gant e vamm neuze.
- Hag evit echuiñ, o deus ar skiantourienezed sekañset jenom al loened-se, da lâret eo o deus lennet o ADN penn-da-benn. Ha bamet int bet o welet pegen bihan eo : nemet 50 milion a daouadoù-bazennoù, 50 milion a lizherennoù m'ho peus c'hant. Un den en deus 3 miliard, 60 gwech muioc'h. Ral eo al loened gant un ADN ken bihan.
Hervez ar skipailh emañ jenom an demodeksed o tigreskiñ.
Lakaat a reont muioc'h-mui a fiziañs en o ostizien, da lâret eo : ni.
Da skouer o deus paouezet d'en em wareziñ diouzh an heol hag an UV : kroc'hen an den a ra.
Memes mod, ezhomm ebet da gaout ur sistem sirkadian klok 'giz hon hini
evit ober an difoc'h etre an deiz hag an noz : implijout a reont hor melanine deomp-ni.
Kement a gefridioù hag a c'hell bezañ skarzhet diwar ar jenom neuze.
Koulskoude eo dañjerus evit ar spesad : marteze e vez lakaet re a fiziañs en denelezh ?
Azasaet mat eo 'barzh an endro a-vremañ, met an dra-se a c'hell cheñch, ha buan a-walc'h,
ha ne vo ket azasaet an demodeksed ken.
Gwelet e vo (pe get, pegen bihan int) !
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,69 @@
---
title: "#18 An demodeksed"
date: 2022-08-31T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./anDemodeksed.jpg"
slug: "18-an-demodeksed"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**An demodeksed**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-demodeksed).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-demodeksed/embed/light" >}}
---
Er gronikenn Brav ha bev ez eus bet safaret deoc'h eus boudoù bev a bep seurt.
Alies-mat em eus kinniget deoc'h traoù anavezet gant ar skiantourienezed abaoe pell dija,
evel an ornitorinked a zo bet lakaet war wel e fin an 18vet kantved.
Pe ar merien c'hoazh, a zo mil anavezet abaoe pell.
Hiziv e kinnigan deoc'h ober anaoudegezh gant ur spesad iskis, ur wech ouzhpenn.
O, n'eo ket nevez-flamm, diskrivet eo bet al loened-se evit ar wech kentañ e kreiz an 19vet kantvet.
Met n'eus ket pell zo, e miz Even 2022, ez eus bet lakaet war wel traoù nevez,
traoù hag a cheñch hor sell ouzh al loened-se…
Goût a rit moarvat, n'omp ket hon unan en hor c'horf.
Bakteri zo e pep lec'h war hor c'hroc'hen, e-barzh hor bouzelloù,
evel em eus kontet deoc'h e kronikenn 5 Brav ha Bev.
Estreget ar bakteri a zo avat, preñved a zo ivez, hag evit bezañ resisoc'h, preñved ar gal, akarianed.
Unan eus a re-se a zo anvet "Demodex folliculorum", ul loen mann skej tri milimetr anezhañ.
Hag iskis eo, me lâr deoc'h.
Bevañ a ra an akarianed-se war hor c'hroc'hen.
Dreist-holl war hon dremm, 'kichen hor fri hag hon divabrant.
Evit bezañ resisoc'h e vevont tost deus hor blevennoù, barzh 'pezh 'vez anvet le follicule pileux,
ha debriñ a reont hor sebum, ar gwiskad druz a zo war hor c'hroc'hen.
N'int ket dañjerus tamm ebet.
Ne zegasont kleñved ebet, nemet m'eo gwan-kenañ sistem immunizel un den.
M'ho peus c'hoant da skrabañ ho tremm bremañ, un dra normal eo.
Abalamour emaoc'h o soñjal 'barzh al loened-se o fiñval war ho tremm.
Met a-benn ar fin n'omp ket direnket ganto gwech ebet e-pad an deiz.
Kuzhet int 'barzh toulligoù c'hwez ar c'hroc'hen, pe les pores de la peau e galleg.
Ne fiñvont nemet d'an noz, ha nemet evit strujañ. Plijus, 'gav ket deoc'h?
Kement-se a oa anavezet dija.
Ha setu embannet ur studiadenn nevez er gazetenn Molecular Biology and Evolution,
e miz Even 2022 gant ur skipailh skiantourien·ezed.
Kavet o deus meur a dra :
- Un toull-revr o deus. Kredet 'veze n'o doa toull-revr ebet, hag e veze berniet ar c'haoc'h en o c'horf a-hed o buhez bihan a-walc'h (tro 5 devezh). Met kemeret o deus ar skipailh fotoioù a ziskouez o deus un toull-revr. N'eo ket dister !
- Kavet o deus ivez e vez treuzkaset an demodeksed d'ar vugale gant o zud, pezh a zo dic'hortoz evit ar parazitoù pe c'hwibez. Ha gwir eo 'vez kavet demodeksed tro-dro d'ar beg-bronn ivez. Treuzkaset 'vez an demodeksed d'ur bugel gant e vamm neuze.
- Hag evit echuiñ, o deus ar skiantourienezed sekañset jenom al loened-se, da lâret eo o deus lennet o ADN penn-da-benn. Ha bamet int bet o welet pegen bihan eo : nemet 50 milion a daouadoù-bazennoù, 50 milion a lizherennoù m'ho peus c'hant. Un den en deus 3 miliard, 60 gwech muioc'h. Ral eo al loened gant un ADN ken bihan.
Hervez ar skipailh emañ jenom an demodeksed o tigreskiñ.
Lakaat a reont muioc'h-mui a fiziañs en o ostizien, da lâret eo : ni.
Da skouer o deus paouezet d'en em wareziñ diouzh an heol hag an UV : kroc'hen an den a ra.
Memes mod, ezhomm ebet da gaout ur sistem sirkadian klok 'giz hon hini
evit ober an difoc'h etre an deiz hag an noz : implijout a reont hor melanine deomp-ni.
Kement a gefridioù hag a c'hell bezañ skarzhet diwar ar jenom neuze.
Koulskoude eo dañjerus evit ar spesad : marteze e vez lakaet re a fiziañs en denelezh ?
Azasaet mat eo 'barzh an endro a-vremañ, met an dra-se a c'hell cheñch, ha buan a-walc'h,
ha ne vo ket azasaet an demodeksed ken.
Gwelet e vo (pe get, pegen bihan int) !
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,100 @@
---
title: "#19 Ar biomimikerezh - ober 'giz an natur"
date: 2022-09-14T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./oberGizAnNatur.jpg"
slug: "19-ar-biomimikerezh"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**Ar biomimikerezh**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-biomimikerezh-ober-giz-an-natur).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-biomimikerezh-ober-giz-an-natur/embed/light" >}}
---
Ne vo ket safaret eus ul loen hiziv, na deus ur blantenn kennebeut.
Kontet vo kentoc'h eus ul liamm a zo etre an natur hag an denelezh.
Lâret vo deoc'h penaos e c'hell an natur reiñ deomp awen evit sevel traoù.
Safaret e vo eus ar biomimikerezh.
Petra eo ar biomimikerezh, pe le biomimétisme neuze ?
Un doare da sevel pe da fardañ traoù 'ni eo,
oc'h ober evel ma nefe graet an natur, ar plantennoù pe al loened.
An dra-se a c'hell bezañ poellek.
Ijinet ez eus bet ur bern traoù gant an natur, ha dreist-holl gant emdroadur ar spesadoù.
Ha lâret a ran "ijinet" espres-kaer.
Dont a ra deus ijin, hag a vez kavet e-barzh ijinourez pe ijinour ivez.
Peogwir en deus emdroadur ar spesadoù bet kalz amzer evit amprouiñ traoù, fardañ traoù a ya mat en-dro.
Amzer en deus bet 'vat : tost 4 miliard a vloavezhioù, soñjit 'ta.
Awenet eo bet an denelezh gant an natur abaoe pell e gwirionez.
Bremañ ez eus ur ger chik evit komz eus an dra-se.
Met ar pezh a zo interesant eo kentoc'h ar skouerioù.
Ur bern anezho a zo da welet, krogomp e-barzh diouzhtu neuze !
Koloniennoù ar merien-gwenn (les termites) a zo savet en un doare speredek-kenañ.
Ur golonienn a c'hell bezañ ken bras ha 7 metrad.
Kalz a verien-gwenn 'zo enni, anat deoc'h, ha ma vefe savet fall e vankfe oksijen, pe 'vefe re domm.
Koulskoude ne c'hoarvezh ket an dra-se.
Avelet eo mat-tre, ha mekanik ebet evel-just.
Talvoudus eo kompren penaos e ya en-dro evit klask sevel hor savadurioù deomp-ni 'giz-se.
Ha 'giz ho peus komprenet moarvat, n dra-se zo bet graet dija.
Ur gourmarc'had zo bet savet e Zimbabwe e fin ar bloavezhioù 90, ha yenaat a ra e-unan.
Koñsomiñ a ra dek dregant ha pevar-ugent nebeutoc'h a energiezh evit ar savadurioù all.
Gwelet eo 'giz unan eus ar savadurioù kentañ awenet gant an natur.
Un dra mil anavezet a zo bet awenet gant an natur ivez.
Ar velkro, pe ar skratch.
Goût a rit, ar pezh 'vez kavet war boutoù ar vugale. Fin, kavet e vez un tammig e pep lec'h e gwirionez !
Da zigentañ e oa un den eus bro Suis, George de Mestral, a oa bet o chaseal un deiz bennak e 1948.
Goude bezañ distroet en doa merzhet e oa kalz frouezh, 'giz bouloù, hag a oa peget ouzh e zilhad ha blev e gi.
Un ijinour 'oa, setu neuze en doa klasket sellet pizh ouzh ar frouezh-mañ gant ur mikroskop.
Gwelet en doa krogoù bihan war o c'horre, hag abalamour d'ar re-mañ e pege ar frouezh.
Deuet e oa dezhañ ar mennozh da fardañ ur sistem 'giz-se evit serriñ an dilhad,
gant krogoù eus un tu ha boukloù eus an tu all.
Abaoe vez kavet velcro pep lec'h !
Ur skouer all a vez kavet gant an dilhad.
Kopiet eo bet kroc'hen ar rinkined evit fardañ gwiskamantoù neuial.
Skant dibar zo dezho ha ganto int gouest da fiñval 'ba an dour buanoc'h.
Ha kement-all a ra ar sportiourienezed a neu gant ar gwiskamant ispisial-mañ.
En ur gronikenn all diwar-benn ar merien,
em boa safaret eus o doare da gavout an hent berrañ gras d'ar feromon a laoskont war o lec'h.
Awenet o deus ar skiantourienezed
hag int o deus savet algoritmoù implijet evit dielfennañ skeudennoù da skouer,
pe tresañ roudadoù elektronikel, pe circuits électroniques e galleg, a c'hell bezañ luziet.
Moaien zo da soñjal ne vefe liamm ebet etre ar merien hag ar roudadoù elektronikel,
ha padal ez eus unan bremañ.
Skouerioù e-leizh a zo c'hoazh.
Ijinus eo an natur !
Diwallit memes tra, ne ya ket en-dro atav.
Evit nijal e c'heller soñjal e vefe mat ober 'giz al laboused pe al logod-dall.
Kaout eskell ha nijal.
Ar pezh n'eo ket ken gwir ha se.
Un ijinour all, Clément Ader e anv, en deus klasket pell lakaat ur mekanik da nijal.
Klasket en deus gant eskell a-bep seurt : laboused, logod-dall, amprevaned zoken…
Met n'eo ket deuet a-benn gwech ebet.
Re luziet eo klask ober rik ar memes tra.
Ar pezh a ya mat en-dro eo kentoc'h eskell ar c'hirri-nij a-vremañ.
Ar stumm n'en deus netra da welet gant eskell al laboused met krouiñ a reont dougañs, pe portance e galleg.
Gras d'an nerzh-mañ e c'hell nijal ar c'hirri-nij !
Arabat mont re vuan neuze.
Gwelet hon eus ur bochad skouerioù.
Traoù savet diwar ur mennozh roet gant plant, pe loened.
N'eus fin ebet, an natur zo leun a vennozhioù !
N'ho peus ket 'met klask war internet ar ger "biomimétisme" hag e kavoc'h muioc'h a draoù c'hoazh.
Eus pelec'h e teu stumm an TGV da skouer, petra o deus degaset ar morgizhier, ar brenniged, ar gwini ha me oar me.
Arabat mont re vuan memestra ha klask atav ober 'giz an natur.
A-wechoù ne ya ket mat en-dro.
N'eo ket eeun pep tra, dav deomp klask hag amprouiñ an traoù,
'giz an natur a ra.
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,100 @@
---
title: "#19 Ar biomimikerezh - ober 'giz an natur"
date: 2022-09-14T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./oberGizAnNatur.jpg"
slug: "19-ar-biomimikerezh"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**Ar biomimikerezh**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-biomimikerezh-ober-giz-an-natur).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-biomimikerezh-ober-giz-an-natur/embed/light" >}}
---
Ne vo ket safaret eus ul loen hiziv, na deus ur blantenn kennebeut.
Kontet vo kentoc'h eus ul liamm a zo etre an natur hag an denelezh.
Lâret vo deoc'h penaos e c'hell an natur reiñ deomp awen evit sevel traoù.
Safaret e vo eus ar biomimikerezh.
Petra eo ar biomimikerezh, pe le biomimétisme neuze ?
Un doare da sevel pe da fardañ traoù 'ni eo,
oc'h ober evel ma nefe graet an natur, ar plantennoù pe al loened.
An dra-se a c'hell bezañ poellek.
Ijinet ez eus bet ur bern traoù gant an natur, ha dreist-holl gant emdroadur ar spesadoù.
Ha lâret a ran "ijinet" espres-kaer.
Dont a ra deus ijin, hag a vez kavet e-barzh ijinourez pe ijinour ivez.
Peogwir en deus emdroadur ar spesadoù bet kalz amzer evit amprouiñ traoù, fardañ traoù a ya mat en-dro.
Amzer en deus bet 'vat : tost 4 miliard a vloavezhioù, soñjit 'ta.
Awenet eo bet an denelezh gant an natur abaoe pell e gwirionez.
Bremañ ez eus ur ger chik evit komz eus an dra-se.
Met ar pezh a zo interesant eo kentoc'h ar skouerioù.
Ur bern anezho a zo da welet, krogomp e-barzh diouzhtu neuze !
Koloniennoù ar merien-gwenn (les termites) a zo savet en un doare speredek-kenañ.
Ur golonienn a c'hell bezañ ken bras ha 7 metrad.
Kalz a verien-gwenn 'zo enni, anat deoc'h, ha ma vefe savet fall e vankfe oksijen, pe 'vefe re domm.
Koulskoude ne c'hoarvezh ket an dra-se.
Avelet eo mat-tre, ha mekanik ebet evel-just.
Talvoudus eo kompren penaos e ya en-dro evit klask sevel hor savadurioù deomp-ni 'giz-se.
Ha 'giz ho peus komprenet moarvat, n dra-se zo bet graet dija.
Ur gourmarc'had zo bet savet e Zimbabwe e fin ar bloavezhioù 90, ha yenaat a ra e-unan.
Koñsomiñ a ra dek dregant ha pevar-ugent nebeutoc'h a energiezh evit ar savadurioù all.
Gwelet eo 'giz unan eus ar savadurioù kentañ awenet gant an natur.
Un dra mil anavezet a zo bet awenet gant an natur ivez.
Ar velkro, pe ar skratch.
Goût a rit, ar pezh 'vez kavet war boutoù ar vugale. Fin, kavet e vez un tammig e pep lec'h e gwirionez !
Da zigentañ e oa un den eus bro Suis, George de Mestral, a oa bet o chaseal un deiz bennak e 1948.
Goude bezañ distroet en doa merzhet e oa kalz frouezh, 'giz bouloù, hag a oa peget ouzh e zilhad ha blev e gi.
Un ijinour 'oa, setu neuze en doa klasket sellet pizh ouzh ar frouezh-mañ gant ur mikroskop.
Gwelet en doa krogoù bihan war o c'horre, hag abalamour d'ar re-mañ e pege ar frouezh.
Deuet e oa dezhañ ar mennozh da fardañ ur sistem 'giz-se evit serriñ an dilhad,
gant krogoù eus un tu ha boukloù eus an tu all.
Abaoe vez kavet velcro pep lec'h !
Ur skouer all a vez kavet gant an dilhad.
Kopiet eo bet kroc'hen ar rinkined evit fardañ gwiskamantoù neuial.
Skant dibar zo dezho ha ganto int gouest da fiñval 'ba an dour buanoc'h.
Ha kement-all a ra ar sportiourienezed a neu gant ar gwiskamant ispisial-mañ.
En ur gronikenn all diwar-benn ar merien,
em boa safaret eus o doare da gavout an hent berrañ gras d'ar feromon a laoskont war o lec'h.
Awenet o deus ar skiantourienezed
hag int o deus savet algoritmoù implijet evit dielfennañ skeudennoù da skouer,
pe tresañ roudadoù elektronikel, pe circuits électroniques e galleg, a c'hell bezañ luziet.
Moaien zo da soñjal ne vefe liamm ebet etre ar merien hag ar roudadoù elektronikel,
ha padal ez eus unan bremañ.
Skouerioù e-leizh a zo c'hoazh.
Ijinus eo an natur !
Diwallit memes tra, ne ya ket en-dro atav.
Evit nijal e c'heller soñjal e vefe mat ober 'giz al laboused pe al logod-dall.
Kaout eskell ha nijal.
Ar pezh n'eo ket ken gwir ha se.
Un ijinour all, Clément Ader e anv, en deus klasket pell lakaat ur mekanik da nijal.
Klasket en deus gant eskell a-bep seurt : laboused, logod-dall, amprevaned zoken…
Met n'eo ket deuet a-benn gwech ebet.
Re luziet eo klask ober rik ar memes tra.
Ar pezh a ya mat en-dro eo kentoc'h eskell ar c'hirri-nij a-vremañ.
Ar stumm n'en deus netra da welet gant eskell al laboused met krouiñ a reont dougañs, pe portance e galleg.
Gras d'an nerzh-mañ e c'hell nijal ar c'hirri-nij !
Arabat mont re vuan neuze.
Gwelet hon eus ur bochad skouerioù.
Traoù savet diwar ur mennozh roet gant plant, pe loened.
N'eus fin ebet, an natur zo leun a vennozhioù !
N'ho peus ket 'met klask war internet ar ger "biomimétisme" hag e kavoc'h muioc'h a draoù c'hoazh.
Eus pelec'h e teu stumm an TGV da skouer, petra o deus degaset ar morgizhier, ar brenniged, ar gwini ha me oar me.
Arabat mont re vuan memestra ha klask atav ober 'giz an natur.
A-wechoù ne ya ket mat en-dro.
N'eo ket eeun pep tra, dav deomp klask hag amprouiñ an traoù,
'giz an natur a ra.
{{< cc "by nc" >}}

Binary file not shown.

After

Width:  |  Height:  |  Size: 625 KiB

Binary file not shown.

After

Width:  |  Height:  |  Size: 377 KiB

View file

@ -0,0 +1,97 @@
---
title: "#2 Gwezenn ar vuhez"
date: 2021-09-15T12:00:00+02:00
description: "Petra eo gwezenn ar vuhez ? Penaos eo renket an holl organegoù, an holl bodoù bev? Dizoloet e vo er rann-mañ !"
draft: false
image: "./gwezennArVuhez.jpg"
slug: "2-gwezenn-ar-vuhez"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**Gwezenn ar vuhez**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/gwezenn-ar-vuhez/).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/gwezenn-ar-vuhez/embed/light" >}}
---
Hiziv e vo krapet gant ur wezenn ispisial : gwezenn ar vuhez.
Met da gentañ eo dav gouzout pelec'h vez kavet ar wezenn-mañ.
Implijet e vez gant bevoniourien, pe biologourien ma karit.
Da lavaret eo, ar skiantourien zo o studiañ ar vuhez dre vras, ar boudoù bev.
Ul lodenn eus ar re-se a glask renkañ ar boudoù bev.
Ha c'hwi welo, ur sapre labour eo an dra-se !
Filogeniezh vez graet eus al labour se, pe phylogénie e galleg.
Dont a ra eus "phylo" a dalv meuriad, familh; ha "genesis" a dalv krouidigezh.
Gallout a rit kompren gwezenn ar vuhez evel gwezenn lign ho familh,
ur wezenn jenealojik m'ho peus c'hoant. Kalz traoù zo heñvel !
Etre daou zen pe daou organeg bev ez eus liammoù.
Seul verroc'h eo al liamm, seul dostoc'h int an eil ouzh egile.
C'hwi zo tostoc'h ouzh ho tud eget ho tud-you da skouer.
Pe eo tostoc'h ur c'hazh ouzh ul leon eget ur c'hazh ouzh ul lapous, memes-mod.
Met ne za ket pelloc'h eget an dra-se, n'eus ket muioc'h a heñvelded evit gwir.
An anvioù a vez kavet er wezenn-mañ n'int ket Tintin Naig pe Tad-kozh Alan.
Kentoc'h "Homo sapiens" evit mab-den, pe "Canis lupus" evit ar c'hi,
pe c'hoazh "Escherichia coli" evit komz eus ur vakterienn vrudet.
Da lavaret eo, anvioù latin int evit menegiñ pe anviñ, kement spesad zo.
Mat. Just awalc'h, pet spesad a zo hiziv, gav deoc'h ?
Feiz, miser o deus ar skiantourien gouzout an dra-se dre just.
Milionoù ha milionoù d'an nebeutañ. 'Peus ket nemet teurel ur sell en-dro deoc'h da glask renkañ, urzhiañ ar spesadoù.
Marteze 'welit loened ha plantennoù. Togoù-touseg marteze ivez.
Ar rummadoù-se a zo gwir rummadoù ha gallout a rit gwelet pegen bras eo o liesseurted.
Evit lavarout ar wirionez deoc'h avat eo kalz kalz brasoc'h c'hoazh liesseurted ar vuhez en he fezh.
Ar vevliesseurted hollek, la biodiversité générale, en ur mod.
Evit kompren, meizañ ar braster-se, deuit war ma lerc'h da veajiñ e gwezenn ar vuhez…
Deomp dezhi !
Emaomp e penn ur brank en un tu bennak eus ar wezenn.
Sellomp ouzh anv ar spesad : "Homo sapiens". Mat, ni an hini eo.
Taolomp ur sell e penn ar brankoù all a zo en hor c'hichen. Hon amezeien eo ar re-mañ, hor c'hendirvi int !
Ar spesadoù, an organegoù a zo tostoc'h ouzhomp a zo anvet "Pan paniscus" : ar bonobo ha "Pan troglodytes" : ar chimpanze.
Bremañ e kinnigan deoc'h diskenn un tamm evit en em gavout e-lec'h ma teu brank an den gant ha brankoù ar bonobo hag ar chimpanze.
Skrivet eo : "Hominidae" a dalv "marmouzed meur".
Emaomp en ur c'hroazhent neuze, ar pezh a dalvez n'eo ket "Hominidae" ur spesad met ur rummad spesadoù.
Diskennomp un tamm c'hoazh, un tamm mat zoken, evit kavout spesadoù all ha n'int ket marmouzed.
Gallout a rit lenn "Placentalia", da lavaret eo ar re vronnek o deus ur plakenta,
ar poch-dour e vez kavet ennañ ar grouell, pe an embrion ma karit.
Er rummad "Placentalia" e vez renket kalzig a organegoù evel-just : ar c'hrignerien evel al logod,
an heureusined, al logod dall, ar chas, ar bleizi, ar c'hizhier, al leoned, ar saout, ha kement zo.
Ur sapre liesseurted eo an dra-se dija. Met n'eo ket echu avat !
Hon arsav kentañ eo "Metazoa" : an holl loened a zo lieskelligek o c'horf (multicellulaire).
Ar rummad-se a zo kalz kalz brasoc'h. Soñjit 'ta : bez vez kavet an holl vronneged e-barzh.
Ouzhpennet e vez c'hoazh ar rummad "Amphibia" gant ar raned. Rummadoù all a zo ar pesked enno.
Ha dreist-holl e vez ouzhpennet ar rummad "Insecta". An amprevaned, gant o liesseurted bras spontus.
En ur ziskenn e vodomp ar Fungi, an togoù-touseg.
Ha goude, an holl blantennoù gant an derv, an ognon, al linad, ha me oar me.
Hag a-benn ar fin e vez bodet an holl "Eukaryota". Da lavaret eo
an organegoù a zo ur gwir kraoñell gant o c'hellig.
Gallout a reont bezañ lieskelligek evel an organegoù am eus komzet diwar o fenn bremaik pe unkelligek, unicellulaire.
Evel ul lod eus… ar plankton da skouer, m'ho peus soñj eus ar gronikenn ziwezhañ.
Ul lodenn eus gwezenn ar vuhez a zo an Eukaryota neuze.
Unan eus an tri brank dre just. Bez' eus ivez ur brank anvet "Archaea".
Ar reoù-se a zo liesseurt-kenañ ivez met n'int ket ken studiet hag ar brankoù all.
Ar brank diwezhañ eo ar bakteri just a-walc'h, evel "Escherichia coli" : an hini vrudetañ moarvat.
Gallout a reont degas kleñvedoù deomp e-giz an tetanoz ar c'holera… A-bouez bras int memestra !
Met an dra-se vo gwelet en ur gronikenn all.
Ur vrav a veaj hon eus graet o krapat gant gwezenn ar vuhez.
Graet hon eus anaoudegezh gant kalz organegoù ha dreist-holl hon eus gwelet peseurt mod int renket.
Emichañs ho peus komprenet pegen liesseurt, pegen disheñvel eo ar vuhez.
Ha pegen bihan omp-ni en he c'heñver ivez.
Daoust ma vez kavet diforc'hioù etre ar boudoù bev
e vez atav kavet heñvelidigezhioù, traoù boutin.
An dra-se zo gwir gant forzh peseurt brank e-barzh ar wezenn.
Setu e lec'h klask diforc'hioù,
gwelloc'h vefe marteze klask traoù boutin, ne gav ket deoc'h ?
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,96 @@
---
title: "#2 Gwezenn ar vuhez"
date: 2021-09-15T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./gwezennArVuhez.jpg"
slug: "2-gwezenn-ar-vuhez"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**Gwezenn ar vuhez**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/gwezenn-ar-vuhez/).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/gwezenn-ar-vuhez/embed/light" >}}
---
Hiziv e vo krapet gant ur wezenn ispisial : gwezenn ar vuhez.
Met da gentañ eo dav gouzout pelec'h vez kavet ar wezenn-mañ.
Implijet e vez gant bevoniourien, pe biologourien ma karit.
Da lavaret eo, ar skiantourien zo o studiañ ar vuhez dre vras, ar boudoù bev.
Ul lodenn eus ar re-se a glask renkañ ar boudoù bev.
Ha c'hwi welo, ur sapre labour eo an dra-se !
Filogeniezh vez graet eus al labour se, pe phylogénie e galleg.
Dont a ra eus "phylo" a dalv meuriad, familh; ha "genesis" a dalv krouidigezh.
Gallout a rit kompren gwezenn ar vuhez evel gwezenn lign ho familh,
ur wezenn jenealojik m'ho peus c'hoant. Kalz traoù zo heñvel !
Etre daou zen pe daou organeg bev ez eus liammoù.
Seul verroc'h eo al liamm, seul dostoc'h int an eil ouzh egile.
C'hwi zo tostoc'h ouzh ho tud eget ho tud-you da skouer.
Pe eo tostoc'h ur c'hazh ouzh ul leon eget ur c'hazh ouzh ul lapous, memes-mod.
Met ne za ket pelloc'h eget an dra-se, n'eus ket muioc'h a heñvelded evit gwir.
An anvioù a vez kavet er wezenn-mañ n'int ket Tintin Naig pe Tad-kozh Alan.
Kentoc'h "Homo sapiens" evit mab-den, pe "Canis lupus" evit ar c'hi,
pe c'hoazh "Escherichia coli" evit komz eus ur vakterienn vrudet.
Da lavaret eo, anvioù latin int evit menegiñ pe anviñ, kement spesad zo.
Mat. Just awalc'h, pet spesad a zo hiziv, gav deoc'h ?
Feiz, miser o deus ar skiantourien gouzout an dra-se dre just.
Milionoù ha milionoù d'an nebeutañ. 'Peus ket nemet teurel ur sell en-dro deoc'h da glask renkañ, urzhiañ ar spesadoù.
Marteze 'welit loened ha plantennoù. Togoù-touseg marteze ivez.
Ar rummadoù-se a zo gwir rummadoù ha gallout a rit gwelet pegen bras eo o liesseurted.
Evit lavarout ar wirionez deoc'h avat eo kalz kalz brasoc'h c'hoazh liesseurted ar vuhez en he fezh.
Ar vevliesseurted hollek, la biodiversité générale, en ur mod.
Evit kompren, meizañ ar braster-se, deuit war ma lerc'h da veajiñ e gwezenn ar vuhez…
Deomp dezhi !
Emaomp e penn ur brank en un tu bennak eus ar wezenn.
Sellomp ouzh anv ar spesad : "Homo sapiens". Mat, ni an hini eo.
Taolomp ur sell e penn ar brankoù all a zo en hor c'hichen. Hon amezeien eo ar re-mañ, hor c'hendirvi int !
Ar spesadoù, an organegoù a zo tostoc'h ouzhomp a zo anvet "Pan paniscus" : ar bonobo ha "Pan troglodytes" : ar chimpanze.
Bremañ e kinnigan deoc'h diskenn un tamm evit en em gavout e-lec'h ma teu brank an den gant ha brankoù ar bonobo hag ar chimpanze.
Skrivet eo : "Hominidae" a dalv "marmouzed meur".
Emaomp en ur c'hroazhent neuze, ar pezh a dalvez n'eo ket "Hominidae" ur spesad met ur rummad spesadoù.
Diskennomp un tamm c'hoazh, un tamm mat zoken, evit kavout spesadoù all ha n'int ket marmouzed.
Gallout a rit lenn "Placentalia", da lavaret eo ar re vronnek o deus ur plakenta,
ar poch-dour e vez kavet ennañ ar grouell, pe an embrion ma karit.
Er rummad "Placentalia" e vez renket kalzig a organegoù evel-just : ar c'hrignerien evel al logod,
an heureusined, al logod dall, ar chas, ar bleizi, ar c'hizhier, al leoned, ar saout, ha kement zo.
Ur sapre liesseurted eo an dra-se dija. Met n'eo ket echu avat !
Hon arsav kentañ eo "Metazoa" : an holl loened a zo lieskelligek o c'horf (multicellulaire).
Ar rummad-se a zo kalz kalz brasoc'h. Soñjit 'ta : bez vez kavet an holl vronneged e-barzh.
Ouzhpennet e vez c'hoazh ar rummad "Amphibia" gant ar raned. Rummadoù all a zo ar pesked enno.
Ha dreist-holl e vez ouzhpennet ar rummad "Insecta". An amprevaned, gant o liesseurted bras spontus.
En ur ziskenn e vodomp ar Fungi, an togoù-touseg.
Ha goude, an holl blantennoù gant an derv, an ognon, al linad, ha me oar me.
Hag a-benn ar fin e vez bodet an holl "Eukaryota". Da lavaret eo
an organegoù a zo ur gwir kraoñell gant o c'hellig.
Gallout a reont bezañ lieskelligek evel an organegoù am eus komzet diwar o fenn bremaik pe unkelligek, unicellulaire.
Evel ul lod eus… ar plankton da skouer, m'ho peus soñj eus ar gronikenn ziwezhañ.
Ul lodenn eus gwezenn ar vuhez a zo an Eukaryota neuze.
Unan eus an tri brank dre just. Bez' eus ivez ur brank anvet "Archaea".
Ar reoù-se a zo liesseurt-kenañ ivez met n'int ket ken studiet hag ar brankoù all.
Ar brank diwezhañ eo ar bakteri just a-walc'h, evel "Escherichia coli" : an hini vrudetañ moarvat.
Gallout a reont degas kleñvedoù deomp e-giz an tetanoz ar c'holera… A-bouez bras int memestra !
Met an dra-se vo gwelet en ur gronikenn all.
Ur vrav a veaj hon eus graet o krapat gant gwezenn ar vuhez.
Graet hon eus anaoudegezh gant kalz organegoù ha dreist-holl hon eus gwelet peseurt mod int renket.
Emichañs ho peus komprenet pegen liesseurt, pegen disheñvel eo ar vuhez.
Ha pegen bihan omp-ni en he c'heñver ivez.
Daoust ma vez kavet diforc'hioù etre ar boudoù bev
e vez atav kavet heñvelidigezhioù, traoù boutin.
An dra-se zo gwir gant forzh peseurt brank e-barzh ar wezenn.
Setu e lec'h klask diforc'hioù,
gwelloc'h vefe marteze klask traoù boutin, ne gav ket deoc'h ?
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,93 @@
---
title: "#20 Preñved Rosko"
date: 2022-09-28T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./prenvedRosko.jpg"
slug: "20-prenved-rosko"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**Preñved Rosko**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/prenved-rosko).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/prenved-rosko/embed/light" >}}
---
Hiziv e kinnigan deoc'h mant da Rosko !
Graet 'vo anaoudegezh gant loened interesant bras evit ar skiantourien hag ar skiantourezed.
Ken interesant int ken ez eus bet roet dezho un anv dreist : Symsagittifera roscoffensis.
Deomp da Rosko neuze !
War an aod emaomp.
En Aber, etre kreiz-kêr Rosko ha beg Perac'hidi.
Kompez eo an aod, hag emañ ar mor o vont kuit.
O tostaat deusoutañ emomp just a-walc'h.
Ha gwelet a reomp tachoù glas un tamm pep-lec'h.
Petra eo 'ta ?
Dre chañs em eus kaset ganin ur warenn-greskiñ daoulagadel, pe "loupe binoculaire" ma karit.
Lakaet un dornadig traezh gant an tachoù glas en ur voest treuzwelus ha…
Ar re-se fiñv ! Preñved int !
Anvet int preñved Rosko pe Symsagittifera roscoffensis peogwir int bet studiet pizh er vro.
Met estreget e Rosko e vez kavet ar re-se avat.
Kavet ez eus bet koloniennoù eus bro Bortugal betek bro Gembre.
Atav 'vez ar preñved war an aod vev, hag o buhez zo lusked gant mareoù ar mor.
Pa vez uhel ar mor int kuzhet 'barzh an traezh.
Ha pa ziskenn ar mor e vez gwelet ar re-se war c'horre an traezh, barzh an irvi bihan.
Glas int, tro 5 mm.
An dra-se zo kaoz n'hon eus gwelet nemet tachoù.
Bevañ a reont a-stroll.
Ha perak 'ta int glas ? Ar preñved n'int ket glas sañset !
E gwirionez, n'eo ket ar preñved a zo glas.
Ar bezhin zo enno 'ni eo !
Ar mikro-bezhin kentoc'h, rak ar re-mañ zo boudoù bev zo unkelligel (unicellulaire) ha bihan-bihan.
Tro 10 mikrometr, 100 gwech bihanoc'h 'vit ur milimetr.
N'haller ket gwelet pep kellig eus ar bezhin-se evel-just, met ar preñved a gemer o liv,
ken stank eo ar bezhin-se en enno.
Kavet 'vez ar c'helligoù-se un tamm pep-lec'h er mor, hag ar preñved a zeb' anezho,
met hep dijeriñ 'nezho.
Bevañ a reont 'barzh o c'hroc'hen neuze.
E mod-se 'vez degaset d'ar preñved-se un dra ha n'eo ket gouest al loened all d'ober,
bezañ gouest d'ober ar fotosintezenn.
Afin, e gwirionez eo ar bezhin a ra ar fotosintezenn 'barzh ar preñved.
Gant ar reaktadenn gimiek-se e teu oxsijen ha danvez organek, da lâret eo boued evit ar preñved.
Hag ar preñved a zegemer anezho war ar memes tro !
Fotosimbios 'vez graet eus an dra-se.
Ur c'henlabour padus etre ar boudoù bev.
Ha diazezet ar c'henlabour war ar goulou.
An dra-se zo bamus a-walc'h. Plant pe bezhin herberc'hiet gant loened.
C'hoarvezhout a ra memestra, ha muioc'h evit pezh a c'haller soñjal, er mor atav.
Ar c'houral a zo hanter-loen hag an hanter-bezhin lakaomp !
Pe c'hoazh 'vez kavet kalz boudoù bev munut er plankton, hag a vez kavet enno bezhin munutoc'h.
Un dra dibar zo dezho memestra.
Pa vez troc'het ur preñv e 2 lodenn e kresk en-dro an 2 lodenn evit sevel 2 breñv.
Ha burzhudus eo, pe dost, rak un empenn o deus ar re-se.
Ha diaes eo adsevel un empenn diwar netra evel-just, ha pa vefe bihan a-walc'h.
An dra-se zo interesant evit ar re a labour war an adsevel eus lodennoù eus ar c'horf neuze.
Hag evit echuiñ, un dra interesant all, evit soñjal diwar-benn petra eo ur spesad pe ur boud-bev.
Pa vez sellet deus ur preñv, vez gwelet ouzhpenn ar preñv hag ar bezhin e gwirionez.
Baktiri zo ivez!
Un tammig eveldomp gant hor mikrobiot en hor bouzelloù, ar re-se o deus ur mikrobiot war o c'hroc'hen.
Hag tout ar re-se a vev asambles didrubuilh.
Marteze ez eus eskemmoù ret etrezo evit bevañ zoken.
Met an dra-se a zo da vezañ studiet gant ar skiantourien hag ar skiantourezed c'hoazh.
Un dra zo sur, 'vat, diskouez a ra mat a-walc'h pegen stag eo an eil re ouzh ar re all,
loened pe bezhin pe c'hoazh baktiri.
Kavet hon eus preñved war an aod e Rosko neuze.
Preñved bihan met ken interesant all evit meur a abeg.
O doare da adsevel lodennoù eus o c'horf, pe an darempredoù a-bouezh gant o mignoned ar mikrobezhin.
Hag ar fed eo ur preñv e-giz-se ur gwir ekosistem a-benn ar fin, gant ar baktiri war ar c'hroc'hen.
Peadra da vagañ studiadennoù all, ha da soñjal e-barzh ar pezh vez lâret organism deuzoutañ.
Tamm-ha-tamm teuer da gompren eo kentoc'h ur c'henstrollad gant meur a spesad liammet etrezo.
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,93 @@
---
title: "#20 Preñved Rosko"
date: 2022-09-28T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./prenvedRosko.jpg"
slug: "20-prenved-rosko"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**Preñved Rosko**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/prenved-rosko).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/prenved-rosko/embed/light" >}}
---
Hiziv e kinnigan deoc'h mant da Rosko !
Graet 'vo anaoudegezh gant loened interesant bras evit ar skiantourien hag ar skiantourezed.
Ken interesant int ken ez eus bet roet dezho un anv dreist : Symsagittifera roscoffensis.
Deomp da Rosko neuze !
War an aod emaomp.
En Aber, etre kreiz-kêr Rosko ha beg Perac'hidi.
Kompez eo an aod, hag emañ ar mor o vont kuit.
O tostaat deusoutañ emomp just a-walc'h.
Ha gwelet a reomp tachoù glas un tamm pep-lec'h.
Petra eo 'ta ?
Dre chañs em eus kaset ganin ur warenn-greskiñ daoulagadel, pe "loupe binoculaire" ma karit.
Lakaet un dornadig traezh gant an tachoù glas en ur voest treuzwelus ha…
Ar re-se fiñv ! Preñved int !
Anvet int preñved Rosko pe Symsagittifera roscoffensis peogwir int bet studiet pizh er vro.
Met estreget e Rosko e vez kavet ar re-se avat.
Kavet ez eus bet koloniennoù eus bro Bortugal betek bro Gembre.
Atav 'vez ar preñved war an aod vev, hag o buhez zo lusked gant mareoù ar mor.
Pa vez uhel ar mor int kuzhet 'barzh an traezh.
Ha pa ziskenn ar mor e vez gwelet ar re-se war c'horre an traezh, barzh an irvi bihan.
Glas int, tro 5 mm.
An dra-se zo kaoz n'hon eus gwelet nemet tachoù.
Bevañ a reont a-stroll.
Ha perak 'ta int glas ? Ar preñved n'int ket glas sañset !
E gwirionez, n'eo ket ar preñved a zo glas.
Ar bezhin zo enno 'ni eo !
Ar mikro-bezhin kentoc'h, rak ar re-mañ zo boudoù bev zo unkelligel (unicellulaire) ha bihan-bihan.
Tro 10 mikrometr, 100 gwech bihanoc'h 'vit ur milimetr.
N'haller ket gwelet pep kellig eus ar bezhin-se evel-just, met ar preñved a gemer o liv,
ken stank eo ar bezhin-se en enno.
Kavet 'vez ar c'helligoù-se un tamm pep-lec'h er mor, hag ar preñved a zeb' anezho,
met hep dijeriñ 'nezho.
Bevañ a reont 'barzh o c'hroc'hen neuze.
E mod-se 'vez degaset d'ar preñved-se un dra ha n'eo ket gouest al loened all d'ober,
bezañ gouest d'ober ar fotosintezenn.
Afin, e gwirionez eo ar bezhin a ra ar fotosintezenn 'barzh ar preñved.
Gant ar reaktadenn gimiek-se e teu oxsijen ha danvez organek, da lâret eo boued evit ar preñved.
Hag ar preñved a zegemer anezho war ar memes tro !
Fotosimbios 'vez graet eus an dra-se.
Ur c'henlabour padus etre ar boudoù bev.
Ha diazezet ar c'henlabour war ar goulou.
An dra-se zo bamus a-walc'h. Plant pe bezhin herberc'hiet gant loened.
C'hoarvezhout a ra memestra, ha muioc'h evit pezh a c'haller soñjal, er mor atav.
Ar c'houral a zo hanter-loen hag an hanter-bezhin lakaomp !
Pe c'hoazh 'vez kavet kalz boudoù bev munut er plankton, hag a vez kavet enno bezhin munutoc'h.
Un dra dibar zo dezho memestra.
Pa vez troc'het ur preñv e 2 lodenn e kresk en-dro an 2 lodenn evit sevel 2 breñv.
Ha burzhudus eo, pe dost, rak un empenn o deus ar re-se.
Ha diaes eo adsevel un empenn diwar netra evel-just, ha pa vefe bihan a-walc'h.
An dra-se zo interesant evit ar re a labour war an adsevel eus lodennoù eus ar c'horf neuze.
Hag evit echuiñ, un dra interesant all, evit soñjal diwar-benn petra eo ur spesad pe ur boud-bev.
Pa vez sellet deus ur preñv, vez gwelet ouzhpenn ar preñv hag ar bezhin e gwirionez.
Baktiri zo ivez!
Un tammig eveldomp gant hor mikrobiot en hor bouzelloù, ar re-se o deus ur mikrobiot war o c'hroc'hen.
Hag tout ar re-se a vev asambles didrubuilh.
Marteze ez eus eskemmoù ret etrezo evit bevañ zoken.
Met an dra-se a zo da vezañ studiet gant ar skiantourien hag ar skiantourezed c'hoazh.
Un dra zo sur, 'vat, diskouez a ra mat a-walc'h pegen stag eo an eil re ouzh ar re all,
loened pe bezhin pe c'hoazh baktiri.
Kavet hon eus preñved war an aod e Rosko neuze.
Preñved bihan met ken interesant all evit meur a abeg.
O doare da adsevel lodennoù eus o c'horf, pe an darempredoù a-bouezh gant o mignoned ar mikrobezhin.
Hag ar fed eo ur preñv e-giz-se ur gwir ekosistem a-benn ar fin, gant ar baktiri war ar c'hroc'hen.
Peadra da vagañ studiadennoù all, ha da soñjal e-barzh ar pezh vez lâret organism deuzoutañ.
Tamm-ha-tamm teuer da gompren eo kentoc'h ur c'henstrollad gant meur a spesad liammet etrezo.
{{< cc "by nc" >}}

Binary file not shown.

After

Width:  |  Height:  |  Size: 914 KiB

View file

@ -0,0 +1,86 @@
---
title: "#21 Martezeadenn ar Rouanez ruz"
date: 2022-10-12T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./martezeadennArRouanezRuz.jpg"
slug: "21-martezeadenn-ar-rouanez-ruz"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**Martezeadenn ar Rouanez ruz**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/martezeadenn-ar-rouanez-ruz).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/martezeadenn-ar-rouanez-ruz/embed/light" >}}
---
Pell zo n'em eus ket fardet deoc'h ur gronikenn deorikel.
Graet hon eus anaoudegezh gant kalz boudoù bev met abaoe pell zo'meus ket safaret eus teoriennoù pe eus traoù difetis.
Hiziv 'vo klasket kempouez an traoù.
Kontet 'vo eus ur vartezeadenn. Un hypothèse m'ho peus c'hoant.
Er gronikenn-mañ 'vo kontet deus ur rouanez ha deus Lewis Caroll
(skrivagner al levr mil anavezet "Troioù-kaer Alis e bro ar marzhoù)
hag eus ur redadeg.
Kement tra a zo liammet ouzh ur vartezeadenn neuze : martezeadenn ar rouanez ruz.
Eus pelec'h e teu ar rouanez ruz ?
Lâret 'meus deoc'h e vo kaoz eus Lewis Caroll.
Ouzhpenn al levr "Troioù-kaer Alis e bro ar marzhoù" en deus skrivet.
Unan all zo bet skrivet gantañ a zo anvet "En tu all d'ar melezour", pe "De l'autre côté du miroir" e galleg.
Da heul "Troioù-kaer Alis" e teu an istor-mañ.
Kavout a rae Alis hir ec'h amzer du-hont.
Azezet voe war ur gador-vrec'h er saloñs pa chomas kousket…
Krog e voe da hunvreal 'barzh un dra iskis evel-just.
Mont a rae d'an tu all d'ar melezour a voe er saloñs da gavout aze ur bed all, en tu-gin.
Ober a reas anaoudegezh gant pezhioù echedoù ha dreist holl gant… ar rouanez ruz.
Hi voe gouest da redek buan-buan !
Bamet voe Alis, a oa o redek ivez met ne oa ket gouest da vont war-raok, chom a rae memes plas !
— Feiz… em bro, eme Alis, berr he alan, ma reder buan-buan hag e-pad pell, evel m'hon eus graet,
ec'h en em gaver en ul lec'h all.
— Difon eo ho pro, eme ar rouanez.
Gwelet a rez, amañ e ranker redek ken buan ha ma c'haller evit chom memes plas.
Ma fell dit mont d'ul lec'h all e rankes redek an hanter buanoc'h d'an nebeutañ !
Ha setu displeget mat-tre gant ar rouanez ruz, pe Lewis Caroll kentoc'h, ar pezh a c'hoarvezh en natur.
En ul lodenn eus ar vevoniezh atav (pe bioloji), al lodenn a studi emdroadur ar spesadoù.
Goût a rit emañ an holl spesadoù oc'h emdreiñ, oc'h evoluiñ ma peus c'hoant.
Da lâret eo zo cheñchamantoù bihan, dister kazimant, etre pep rummad.
Met un efed o deus memestra, ha tamm-ha-tamm 'vez dilezet ar boudoù bev gant cheñchamantoù fall,
ha miret 'vez ar re gant cheñchamantoù mat.
Petra eo ur cheñchamant mat ?
Deus an endro 'vez, pe diouzh ar boudoù bev all zo tro-dro.
Bezañ gouest da redek un tammig buanoc'h da skouer pe da vevañ un ul lec'h zo un tammig tommoc'h.
Met just a-walc'h, ar boudoù bev all zo tro-dro a zo oc'h emdreiñ ivez.
Hag e gwirionez emañ an endro o cheñch atav !
An temperadur, ar c'hementad a oksijen en dour, ar c'hementad a heol zo en ul lec'h bennak, ha me oar me.
Evel ma vefe ar bed a-bezh o redek a-benn ar fin !
Setu 'giz-se e ranker redek evit chom da vezañ diouzh ar pezh zo tro-dro.
Ur skouer bremañ evit diskouez zo eus ar redadeg-se.
E 2019 ez eus bet embannet ur studiadenn gant daou zoare mikroorganismoù.
ur vaktirienn, Escherichia coli, hag ur vaktirienn all, Myxococcus xanthus.
Debret 'vez Escherichia coli gant Myxococcus, ur brezel zo etre an daou neuze.
Pa vezont lakaet asambles e vez gwelet emdroadurioù eus an daou du.
Pep rummad zo gwelloc'h 'vit ar rummad a-raok, met ar memes tra a c'hoarvezh gant an enebour !
N'eus fin ebet neuze, nemet pa ya ur spesad da goll.
Gwelet 'vez ar memes tra gant loened brasoc'h.
Ar c'honifled a zo gouest da redek buanoc'h evit al lern, ar re-se n'int ket debret.
Met goude-se, al lern n'int ket gouest da redek fonnus a-walc'h a ya da goll,
ha ne chom nemet al lern buanañ !
Un doare "course à l'armement" eo, bezañ an hini kentañ gant an armoù gwellañ.
Gras d'ul levr, ul levr evit ar vugale ouzhpenn, hon eus gwelet un dra a-bouez en natur.
Evit pezh a sell ouzh ar boudoù bev, n'eus netra stabil !
Pep tra a cheñch, ha dre se eo ret en em brebariñ atav evit en em gannañ gant ar boudoù bev all.
Evit kenlabourat eo ar memes tra 'vat.
Gwell eo chom heñvel a-walc'h deus e vignoned.
Ha prest oc'h c'hwi da redek ?
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,86 @@
---
title: "#21 Martezeadenn ar Rouanez ruz"
date: 2022-10-12T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./martezeadennArRouanezRuz.jpg"
slug: "21-martezeadenn-ar-rouanez-ruz"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**Martezeadenn ar Rouanez ruz**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/martezeadenn-ar-rouanez-ruz).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/martezeadenn-ar-rouanez-ruz/embed/light" >}}
---
Pell zo n'em eus ket fardet deoc'h ur gronikenn deorikel.
Graet hon eus anaoudegezh gant kalz boudoù bev met abaoe pell zo'meus ket safaret eus teoriennoù pe eus traoù difetis.
Hiziv 'vo klasket kempouez an traoù.
Kontet 'vo eus ur vartezeadenn. Un hypothèse m'ho peus c'hoant.
Er gronikenn-mañ 'vo kontet deus ur rouanez ha deus Lewis Caroll
(skrivagner al levr mil anavezet "Troioù-kaer Alis e bro ar marzhoù)
hag eus ur redadeg.
Kement tra a zo liammet ouzh ur vartezeadenn neuze : martezeadenn ar rouanez ruz.
Eus pelec'h e teu ar rouanez ruz ?
Lâret 'meus deoc'h e vo kaoz eus Lewis Caroll.
Ouzhpenn al levr "Troioù-kaer Alis e bro ar marzhoù" en deus skrivet.
Unan all zo bet skrivet gantañ a zo anvet "En tu all d'ar melezour", pe "De l'autre côté du miroir" e galleg.
Da heul "Troioù-kaer Alis" e teu an istor-mañ.
Kavout a rae Alis hir ec'h amzer du-hont.
Azezet voe war ur gador-vrec'h er saloñs pa chomas kousket…
Krog e voe da hunvreal 'barzh un dra iskis evel-just.
Mont a rae d'an tu all d'ar melezour a voe er saloñs da gavout aze ur bed all, en tu-gin.
Ober a reas anaoudegezh gant pezhioù echedoù ha dreist holl gant… ar rouanez ruz.
Hi voe gouest da redek buan-buan !
Bamet voe Alis, a oa o redek ivez met ne oa ket gouest da vont war-raok, chom a rae memes plas !
— Feiz… em bro, eme Alis, berr he alan, ma reder buan-buan hag e-pad pell, evel m'hon eus graet,
ec'h en em gaver en ul lec'h all.
— Difon eo ho pro, eme ar rouanez.
Gwelet a rez, amañ e ranker redek ken buan ha ma c'haller evit chom memes plas.
Ma fell dit mont d'ul lec'h all e rankes redek an hanter buanoc'h d'an nebeutañ !
Ha setu displeget mat-tre gant ar rouanez ruz, pe Lewis Caroll kentoc'h, ar pezh a c'hoarvezh en natur.
En ul lodenn eus ar vevoniezh atav (pe bioloji), al lodenn a studi emdroadur ar spesadoù.
Goût a rit emañ an holl spesadoù oc'h emdreiñ, oc'h evoluiñ ma peus c'hoant.
Da lâret eo zo cheñchamantoù bihan, dister kazimant, etre pep rummad.
Met un efed o deus memestra, ha tamm-ha-tamm 'vez dilezet ar boudoù bev gant cheñchamantoù fall,
ha miret 'vez ar re gant cheñchamantoù mat.
Petra eo ur cheñchamant mat ?
Deus an endro 'vez, pe diouzh ar boudoù bev all zo tro-dro.
Bezañ gouest da redek un tammig buanoc'h da skouer pe da vevañ un ul lec'h zo un tammig tommoc'h.
Met just a-walc'h, ar boudoù bev all zo tro-dro a zo oc'h emdreiñ ivez.
Hag e gwirionez emañ an endro o cheñch atav !
An temperadur, ar c'hementad a oksijen en dour, ar c'hementad a heol zo en ul lec'h bennak, ha me oar me.
Evel ma vefe ar bed a-bezh o redek a-benn ar fin !
Setu 'giz-se e ranker redek evit chom da vezañ diouzh ar pezh zo tro-dro.
Ur skouer bremañ evit diskouez zo eus ar redadeg-se.
E 2019 ez eus bet embannet ur studiadenn gant daou zoare mikroorganismoù.
ur vaktirienn, Escherichia coli, hag ur vaktirienn all, Myxococcus xanthus.
Debret 'vez Escherichia coli gant Myxococcus, ur brezel zo etre an daou neuze.
Pa vezont lakaet asambles e vez gwelet emdroadurioù eus an daou du.
Pep rummad zo gwelloc'h 'vit ar rummad a-raok, met ar memes tra a c'hoarvezh gant an enebour !
N'eus fin ebet neuze, nemet pa ya ur spesad da goll.
Gwelet 'vez ar memes tra gant loened brasoc'h.
Ar c'honifled a zo gouest da redek buanoc'h evit al lern, ar re-se n'int ket debret.
Met goude-se, al lern n'int ket gouest da redek fonnus a-walc'h a ya da goll,
ha ne chom nemet al lern buanañ !
Un doare "course à l'armement" eo, bezañ an hini kentañ gant an armoù gwellañ.
Gras d'ul levr, ul levr evit ar vugale ouzhpenn, hon eus gwelet un dra a-bouez en natur.
Evit pezh a sell ouzh ar boudoù bev, n'eus netra stabil !
Pep tra a cheñch, ha dre se eo ret en em brebariñ atav evit en em gannañ gant ar boudoù bev all.
Evit kenlabourat eo ar memes tra 'vat.
Gwell eo chom heñvel a-walc'h deus e vignoned.
Ha prest oc'h c'hwi da redek ?
{{< cc "by nc" >}}

Binary file not shown.

After

Width:  |  Height:  |  Size: 680 KiB

View file

@ -0,0 +1,103 @@
---
title: "#22 Svante Pääbo - Priz Nobel ar medisinerezh"
date: 2022-11-09T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./prizNobelArMedisinerezh.jpg"
slug: "22-priz-nobel-ar-medisinerezh"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**Svante Pääbo - Priz Nobel ar medisinerezh**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/svante-paabo-priz-nobel-ar-medisinerezh).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/svante-paabo-priz-nobel-ar-medisinerezh/embed/light" >}}
---
Hiziv 'kinnigan deoc'h beajiñ en amzer dremenet.
Ha pell zo memes.
Mont a raimp da veajiñ betek orin an denelezh pe orin mab-den.
Emaomp o vont da safaret deus priz Nobel ar medisinerezh 2022 a zo bet roet da Svante Pääbo.
"Graet eo e soñj gant bodadeg Nobel hag ensavadur Karolinska
da reiñ priz Nobel 2022 ar Fiziologiezh pe ar Medisinerezh da Svante Pääbo,
evit ar pezh en deus lakaet war wel diwar-benn jenomoù hominined marvet
hag emdroadur an denelezh"
Ar pezh emaomp o paouez klevet 'oa kemenn bodadeg ar priz Nobel, a-benn ma oa bet roet ar priz e 2022.
Ar paotr-se, Svante Pääbo en deus krouet un dachenn skiantel nevez : ar paleojenomik.
Da lâret eo, studiañ ADN ar spesadoù marv. Ha marv abaoe pell zo, 'giz 'm eus lâret.
Intereset eo Svante Pääbo gant istor an denelezh.
Savet en deus teknikoù, doareoù da studiañ ADN ar spesadoù zo tost ouzomp
Kement-se evit keñveriañ ar jenomoù ha klask kompren petra zo c'hoarvezet,
ha darempredoù zo bet etrezo, ha me oar me.
Tri zra dibar en deus graet Svante Pääbo.
Sekañset en deus jenom an Neandertaled.
Piv 'oa ar re-se ? Ur spesad tost deus an denelezh a-vremañ, Homo sapiens, met marvet 30 000 bloaz zo.
Bevet o deus asambles gant Homo sapiens e-pad ur prantad memes tra.
Met betek-henn ne ouiemp ket kalz traoù diwar-benn an darempredoù zo bet etre an Neandertaled ha re hor spesad deomp-ni.
Gras d'ar jenom sekañset omp bet gouest da c'hoût kalz muioc'h, met komzet vo eus an dra-se un tamm diwezhatoc'h.
Lakaet en deus war wel ivez hominined dianavezet a-raok, kendirvi eus an denelezh en ur mod : an Denisova.
Ur spesad a-bezh lakaet war wel gras d'un askorn bihan, un askorn eus ur biz, kavet en ur groc'h e Siberia.
Dav eo bezañ barrek evit ober seurt traoù !
Ha 'benn ar fin en deus kavet liammoù etre ar re-se hag an denelezh a-vremañ.
'Giz 'm eus lâret o deus bevet an Denisovaed, an Neandertaled hag Homo sapiens asambles 'pad ur frapad amzer.
N'ouzon ket ha karantez 'oa d'ar mare-se, met bugale zo bet bepred.
Hiziv an deiz 'zo etre 1% ha 4% eus hor jenom, hervez an dud, a teu deus an Neandertaled.
Gallet hon eus kompren an dra-se gras d'ar jenom sekañset gant Svante Pääbo just a-walc'h.
Lodennoù eus hon ADN a zo heñvel-mik eus hini an Neandertaled.
Hag ar memes tra zo c'hoarvezet gant an Denisovaed.
E Azia ar gevred e kaver tud a zo en o ADN betek 6% a orin deus an Denisovaed.
'Giz ma ouzoc'h ranker ober pe kavout traoù dibar, dreistordinal memes, evit kaout ur priz Nobel.
Ha meritet en deus Svante Pääbo e briz, me 'lâr deoc'h.
Diaes-kenañ, diaes-spontus eo bet ar pezh en deus graet.
Soñjit 'ta : evit lenn ADN ur spesad n'eus ket anezhañ ken, e ranker :
Kavet ul lodenn eus ur c'horf, un askorn da skouer.
Al lodenn-mañ a rank bezañ miret mat a-walc'h (en un endro yen da skouer).
Kollet 'vez tammoù ADN gant an amzer o tremen, ha pa vefe miret mat an askorn.
Goude miliadoù ha miliadoù a vloavezhioù ne chom nemet tammoù bihan,
ha neket ur volekulenn vras aes da lenn, aes da sekañsiñ.
Seul vihanoc'h an tammoù, seul diaesoc'h eo evit lakaat anezho asambles en ur jenom klok.
Hag ouzhpenn, sur-mat zo boudoù bev all zo tremenet e-kichen an tamm askorn : baktiri pe organismoù all.
Kontaminet eo an ADN neuze, ezhomm zo d'ober an diforc'h etre ADN ar spesad marv hag an traoù all.
Ha setu 'giz-se en deus Svante Pääbo, asambles gant tud all tro-dro dezhañ evel-just,
en deus diskoulmet tamm-ha-tamm an diaezamantoù.
Evit kinnig e 2010, evit ar wech kentañ, jenom an Neandertaled, da lâret eo o ADN klok.
Perak eo ken interesant evidomp-ni ?
Just a-walc'h, gras d'ar jenomoù sekañset, gras da ADNoù ar spesadoù tost deus Homo sapiens,
omp gouest bremañ da geñveriañ an traoù.
Ha da gompren un tamm muioc'h hor fisioloji, da lâret eo penaos e ya en-dro hor c'horf.
Da skouer 'zo bet kavet ur jen, a zo un tamm disheñvel gant tud zo, tud o vevañ e Tibet.
Ar re-se o deus ur stumm ispisial eus ar jen-mañ, disheñvel deus hon hini.
Ha gras dezhañ eo gouest an dud-se da vevañ gwelloc'h er menezioù uhel-tre.
Petra eo al liamm gant ar paleojenomik ?
Dont a ra ar stumm-mañ eus an Denisovaed.
Un heritaj eo en ur mod.
Ur skouer all, ur skouer a-vremañ, gant ar C'hovid 19.
Goût a rit, ar virus-se a c'hell degas simptomoù kreñv pe greñvoc'h hervez an dud.
Diskouezet 'zo bet gant Svante Pääbo hag ur c'henlabourer dezhañ, Hugo Zeberg,
e vez kreñvoc'h ar simptomoù pa gaver en hon ADN ur jen a teu deus an Neandertaled.
O c'hoût dre vras pelec'h er bed e kaver tud gant ar muiañ a jenoù a teu deus an Neandertaled
e c'heller goût pelec'h e vo kavet muioc'h a dud kizidik.
Talvoudus e c'hell bezañ !
Safaret hon eus deus un den hiziv, Svante Pääbo, en deus bet priz Nobel ar medisinerezh
evit ul labour kaset gantañ e-pad e vuhez a-bezh.
Lakaet zo bet war wel spesadoù a zo talvoudus ober anaoudegezh ganto, ha pa vefent marv aboe pell zo.
Hor c'hendirvi int a-benn ar fin, ha degas a reont gouiziegezhioù diwar hor penn deomp-ni, er bed a-vremañ.
N'haller ket goût da belec'h ez eomp resis, met gouest omp, gras d'ar skiantour-mañ,
da c'hoût deus pelec'h e teuomp.
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,103 @@
---
title: "#22 Svante Pääbo - Priz Nobel ar medisinerezh"
date: 2022-11-09T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./prizNobelArMedisinerezh.jpg"
slug: "22-priz-nobel-ar-medisinerezh"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**Svante Pääbo - Priz Nobel ar medisinerezh**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/svante-paabo-priz-nobel-ar-medisinerezh).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/svante-paabo-priz-nobel-ar-medisinerezh/embed/light" >}}
---
Hiziv 'kinnigan deoc'h beajiñ en amzer dremenet.
Ha pell zo memes.
Mont a raimp da veajiñ betek orin an denelezh pe orin mab-den.
Emaomp o vont da safaret deus priz Nobel ar medisinerezh 2022 a zo bet roet da Svante Pääbo.
"Graet eo e soñj gant bodadeg Nobel hag ensavadur Karolinska
da reiñ priz Nobel 2022 ar Fiziologiezh pe ar Medisinerezh da Svante Pääbo,
evit ar pezh en deus lakaet war wel diwar-benn jenomoù hominined marvet
hag emdroadur an denelezh"
Ar pezh emaomp o paouez klevet 'oa kemenn bodadeg ar priz Nobel, a-benn ma oa bet roet ar priz e 2022.
Ar paotr-se, Svante Pääbo en deus krouet un dachenn skiantel nevez : ar paleojenomik.
Da lâret eo, studiañ ADN ar spesadoù marv. Ha marv abaoe pell zo, 'giz 'm eus lâret.
Intereset eo Svante Pääbo gant istor an denelezh.
Savet en deus teknikoù, doareoù da studiañ ADN ar spesadoù zo tost ouzomp
Kement-se evit keñveriañ ar jenomoù ha klask kompren petra zo c'hoarvezet,
ha darempredoù zo bet etrezo, ha me oar me.
Tri zra dibar en deus graet Svante Pääbo.
Sekañset en deus jenom an Neandertaled.
Piv 'oa ar re-se ? Ur spesad tost deus an denelezh a-vremañ, Homo sapiens, met marvet 30 000 bloaz zo.
Bevet o deus asambles gant Homo sapiens e-pad ur prantad memes tra.
Met betek-henn ne ouiemp ket kalz traoù diwar-benn an darempredoù zo bet etre an Neandertaled ha re hor spesad deomp-ni.
Gras d'ar jenom sekañset omp bet gouest da c'hoût kalz muioc'h, met komzet vo eus an dra-se un tamm diwezhatoc'h.
Lakaet en deus war wel ivez hominined dianavezet a-raok, kendirvi eus an denelezh en ur mod : an Denisova.
Ur spesad a-bezh lakaet war wel gras d'un askorn bihan, un askorn eus ur biz, kavet en ur groc'h e Siberia.
Dav eo bezañ barrek evit ober seurt traoù !
Ha 'benn ar fin en deus kavet liammoù etre ar re-se hag an denelezh a-vremañ.
'Giz 'm eus lâret o deus bevet an Denisovaed, an Neandertaled hag Homo sapiens asambles 'pad ur frapad amzer.
N'ouzon ket ha karantez 'oa d'ar mare-se, met bugale zo bet bepred.
Hiziv an deiz 'zo etre 1% ha 4% eus hor jenom, hervez an dud, a teu deus an Neandertaled.
Gallet hon eus kompren an dra-se gras d'ar jenom sekañset gant Svante Pääbo just a-walc'h.
Lodennoù eus hon ADN a zo heñvel-mik eus hini an Neandertaled.
Hag ar memes tra zo c'hoarvezet gant an Denisovaed.
E Azia ar gevred e kaver tud a zo en o ADN betek 6% a orin deus an Denisovaed.
'Giz ma ouzoc'h ranker ober pe kavout traoù dibar, dreistordinal memes, evit kaout ur priz Nobel.
Ha meritet en deus Svante Pääbo e briz, me 'lâr deoc'h.
Diaes-kenañ, diaes-spontus eo bet ar pezh en deus graet.
Soñjit 'ta : evit lenn ADN ur spesad n'eus ket anezhañ ken, e ranker :
Kavet ul lodenn eus ur c'horf, un askorn da skouer.
Al lodenn-mañ a rank bezañ miret mat a-walc'h (en un endro yen da skouer).
Kollet 'vez tammoù ADN gant an amzer o tremen, ha pa vefe miret mat an askorn.
Goude miliadoù ha miliadoù a vloavezhioù ne chom nemet tammoù bihan,
ha neket ur volekulenn vras aes da lenn, aes da sekañsiñ.
Seul vihanoc'h an tammoù, seul diaesoc'h eo evit lakaat anezho asambles en ur jenom klok.
Hag ouzhpenn, sur-mat zo boudoù bev all zo tremenet e-kichen an tamm askorn : baktiri pe organismoù all.
Kontaminet eo an ADN neuze, ezhomm zo d'ober an diforc'h etre ADN ar spesad marv hag an traoù all.
Ha setu 'giz-se en deus Svante Pääbo, asambles gant tud all tro-dro dezhañ evel-just,
en deus diskoulmet tamm-ha-tamm an diaezamantoù.
Evit kinnig e 2010, evit ar wech kentañ, jenom an Neandertaled, da lâret eo o ADN klok.
Perak eo ken interesant evidomp-ni ?
Just a-walc'h, gras d'ar jenomoù sekañset, gras da ADNoù ar spesadoù tost deus Homo sapiens,
omp gouest bremañ da geñveriañ an traoù.
Ha da gompren un tamm muioc'h hor fisioloji, da lâret eo penaos e ya en-dro hor c'horf.
Da skouer 'zo bet kavet ur jen, a zo un tamm disheñvel gant tud zo, tud o vevañ e Tibet.
Ar re-se o deus ur stumm ispisial eus ar jen-mañ, disheñvel deus hon hini.
Ha gras dezhañ eo gouest an dud-se da vevañ gwelloc'h er menezioù uhel-tre.
Petra eo al liamm gant ar paleojenomik ?
Dont a ra ar stumm-mañ eus an Denisovaed.
Un heritaj eo en ur mod.
Ur skouer all, ur skouer a-vremañ, gant ar C'hovid 19.
Goût a rit, ar virus-se a c'hell degas simptomoù kreñv pe greñvoc'h hervez an dud.
Diskouezet 'zo bet gant Svante Pääbo hag ur c'henlabourer dezhañ, Hugo Zeberg,
e vez kreñvoc'h ar simptomoù pa gaver en hon ADN ur jen a teu deus an Neandertaled.
O c'hoût dre vras pelec'h er bed e kaver tud gant ar muiañ a jenoù a teu deus an Neandertaled
e c'heller goût pelec'h e vo kavet muioc'h a dud kizidik.
Talvoudus e c'hell bezañ !
Safaret hon eus deus un den hiziv, Svante Pääbo, en deus bet priz Nobel ar medisinerezh
evit ul labour kaset gantañ e-pad e vuhez a-bezh.
Lakaet zo bet war wel spesadoù a zo talvoudus ober anaoudegezh ganto, ha pa vefent marv aboe pell zo.
Hor c'hendirvi int a-benn ar fin, ha degas a reont gouiziegezhioù diwar hor penn deomp-ni, er bed a-vremañ.
N'haller ket goût da belec'h ez eomp resis, met gouest omp, gras d'ar skiantour-mañ,
da c'hoût deus pelec'h e teuomp.
{{< cc "by nc" >}}

Binary file not shown.

After

Width:  |  Height:  |  Size: 516 KiB

Binary file not shown.

After

Width:  |  Height:  |  Size: 419 KiB

View file

@ -0,0 +1,92 @@
---
title: "#23 An antibioresistañs (1/2)"
date: 2022-11-23T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./antibioresistans1.jpg"
slug: "23-an-antibioresistans-1"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**An antibioresistañs (1/2)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-antibioresistans-1-2-an-antibiotikou).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-antibioresistans-1-2-an-antibiotikou/embed/light" >}}
---
Hiziv kinnigan deoc'h kontañ deus traoù munut ha deus traoù bras-bras, deus traoù kozh ha deus traoù a-vremañ.
Safaret 'vo eus baktiri ha deus ar bed a-bezh ivez.
Al liamm zo etre an 2 eo an antibioresistañs,
un doare redadeg zo gant ar baktiri hag al louzoù a c'hellomp produiñ, an antibiotikoù.
Div gronikenn 'vo war ar sujed-mañ.
Ha ni zo o vont da gregiñ e-barzh gant un istor, un istor zo c'hoarvezet tost 100 vloaz zo, e 1928.
Alies e komañser da gontañ istor an antibiotikoù gant un den e vakañsoù.
N'eo ket n'eus forzh peseurt den.
Alexander Fleming 'ni eo, un den eus bro Saoz.
O vakañsiñ emañ neuze, pe kentoc'h, o tistreiñ eus e vakañsoù emañ.
O paouez distreiñ d'e laboratouer emañ.
Hennezh zo medisin, ha… boulc'hurun !
Louet eo e labour ! Loued eo an traoù, louedadur zo un tamm pep lec'h !
'Meus ket lâret deoc'h petra a ra Fleming.
Klask a ra fardañ louzoù gouest da lazhañ ar baktiri.
D'ar mare-se veze klasket antiseptikoù, pe louzoù a lazh pep tra (baktiri, virusoù, ha kement zo).
Ha setu zo boestoù Petri en e labo.
Goût a rit, ar boestoù rond lec'h ma vez lakaet traoù e-barzh evit gwelet petra a gresko enno.
Sañset ne oa nemet baktiri, met an deiz-se 'oa un tarch louedadur ouzhpenn.
Ha merzhout a ra n'eus ket baktirienn ebet e lec'h ma 'z eus loued.
Soñjet en deus un tamm a-barzh kinnig ar vartezeadenn-se.
Produet 'vefe un dra bennak gant al louedadur hag a virfe ouzh ar baktiri da vevañ.
Reiñ a ra d'ar produ-se un anv : ar penisilin.
Ranket en deus gortoz 10 vloaz a-raok gwelet an traoù o vont war-raok.
'Pad an 10 vloaz-se, den n'en doa kavet an tu da buraat ar penisilin,
da gaout nemet ar volekulenn-mañ, hep molekulenn all ebet.
E 1939 'vat eo bet kavet an tu d'ober gant ur skipailh e skolveur Oxford.
Amprouet eo bet ar penisilin gant tud c'hloazet, gant berzh.
Roet zo bet ur priz Nobel da Fleming ha d'ar skipailh e Oxford,
ha goude-se eo bet ar penisilin, asambles gant antibiotikoù all, implijet muioc'h-mui.
Ur bern antibiotikoù zo bremañ, muioc'h 'vit 10 000 molekulenn.
An darn vrasañ deuzouto zo produet gant an natur.
Gant organismoù heñvel deus al louedadur 'oa e labo Alexander Fleming da skouer.
Pe c'hoazh gant baktiri all, pe plant, ha me oar me.
Ar molekulennoù-se o deus un efed war ar baktini, ha nemet ar baktiri neuze.
'Vit dont a-benn da atakiñ ar baktiri nemetken e ranker atakiñ un dra o deus ar baktiri
ha n'o deus ket an organismoù all.
Baktiri zo, da skouer, o deus un doare moger tro-dro dezho.
La paroi bactérienne 'vez graet eus an dra-se.
N'eus nemet ar baktiri-se o deus ar voger-se.
Ha setu giz-se zo antibiotikoù, ar penisilin en o zouez, a vir ouzh ar baktiri da sevel o moger.
N'hallont ket mui brasaat, ha mervel a ront da c'houde.
Kalz doaeroù all zo.
Kalz mekanismoù er c'hellig, kalz mécanismes cellulaires m'ho peus c'hoant, a c'hell bezañ taget.
Ha komzet 'vo eus an dra-se er rann a zeu.
Ha penaos 'vez implijet an antibiotikoù hiziv-an-deiz ?
Implijet 'vezont e meur a zegouezh.
Gant ar re glañv, evel-just.
Met ivez evit ar chatal hag al loened all.
Muioc'h 'vit an hanter eus an antibiotikoù a zo a vez roet d'al loened.
Ha gwir eo vez roet d'al loened betek re, a soñj da dud zo.
Da skouer e c'heller reiñ antibiotikoù a-raok ma chomfe klañv un tropell, kenkaz 'vefe ezhomm.
Ha betek 2006 e veze roet koñje da ouzhpennañ antibiotikoù e boued al loened,
evel "faktor kresk", pe facteur de croissance ma karit.
E Kanada hag er Stadoù Unanet e c'heller ober seurt traoù c'hoazh, evit produiñ kig buanoc'h.
An dra-se zo dañjerus 'vat, 'blam d'an antibioresistañs.
Met safaret 'vo deus an dra-se a-benn ar rann a zeu.
Safaret hon eus eus baktiri, ur wech ouzhpenn.
Lakaet hor boa ar gaoz warno dija gant ar c'hronikennoù Brav ha bev.
Er gronikenn diwar-benn mikrobiot ar bouzelloù, hag ivez en unan all diwar-benn ar boued lakaet e go.
Ar wech-mañ hon eus gwelet ar baktiri 'giz organismoù drouk.
Dre chañs zo antibiotikoù evit en em zifenn.
Met ur redadeg zo gant ar baktiri hag al louzoù a c'hell bezañ produet ganeomp.
'Pezh 'vo gwelet er rann a zeu.
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,103 @@
---
title: "#22 Svante Pääbo - Priz Nobel ar medisinerezh"
date: 2022-11-09T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./prizNobelArMedisinerezh.jpg"
slug: "22-priz-nobel-ar-medisinerezh"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**Svante Pääbo - Priz Nobel ar medisinerezh**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/svante-paabo-priz-nobel-ar-medisinerezh).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/svante-paabo-priz-nobel-ar-medisinerezh/embed/light" >}}
---
Hiziv 'kinnigan deoc'h beajiñ en amzer dremenet.
Ha pell zo memes.
Mont a raimp da veajiñ betek orin an denelezh pe orin mab-den.
Emaomp o vont da safaret deus priz Nobel ar medisinerezh 2022 a zo bet roet da Svante Pääbo.
"Graet eo e soñj gant bodadeg Nobel hag ensavadur Karolinska
da reiñ priz Nobel 2022 ar Fiziologiezh pe ar Medisinerezh da Svante Pääbo,
evit ar pezh en deus lakaet war wel diwar-benn jenomoù hominined marvet
hag emdroadur an denelezh"
Ar pezh emaomp o paouez klevet 'oa kemenn bodadeg ar priz Nobel, a-benn ma oa bet roet ar priz e 2022.
Ar paotr-se, Svante Pääbo en deus krouet un dachenn skiantel nevez : ar paleojenomik.
Da lâret eo, studiañ ADN ar spesadoù marv. Ha marv abaoe pell zo, 'giz 'm eus lâret.
Intereset eo Svante Pääbo gant istor an denelezh.
Savet en deus teknikoù, doareoù da studiañ ADN ar spesadoù zo tost ouzomp
Kement-se evit keñveriañ ar jenomoù ha klask kompren petra zo c'hoarvezet,
ha darempredoù zo bet etrezo, ha me oar me.
Tri zra dibar en deus graet Svante Pääbo.
Sekañset en deus jenom an Neandertaled.
Piv 'oa ar re-se ? Ur spesad tost deus an denelezh a-vremañ, Homo sapiens, met marvet 30 000 bloaz zo.
Bevet o deus asambles gant Homo sapiens e-pad ur prantad memes tra.
Met betek-henn ne ouiemp ket kalz traoù diwar-benn an darempredoù zo bet etre an Neandertaled ha re hor spesad deomp-ni.
Gras d'ar jenom sekañset omp bet gouest da c'hoût kalz muioc'h, met komzet vo eus an dra-se un tamm diwezhatoc'h.
Lakaet en deus war wel ivez hominined dianavezet a-raok, kendirvi eus an denelezh en ur mod : an Denisova.
Ur spesad a-bezh lakaet war wel gras d'un askorn bihan, un askorn eus ur biz, kavet en ur groc'h e Siberia.
Dav eo bezañ barrek evit ober seurt traoù !
Ha 'benn ar fin en deus kavet liammoù etre ar re-se hag an denelezh a-vremañ.
'Giz 'm eus lâret o deus bevet an Denisovaed, an Neandertaled hag Homo sapiens asambles 'pad ur frapad amzer.
N'ouzon ket ha karantez 'oa d'ar mare-se, met bugale zo bet bepred.
Hiziv an deiz 'zo etre 1% ha 4% eus hor jenom, hervez an dud, a teu deus an Neandertaled.
Gallet hon eus kompren an dra-se gras d'ar jenom sekañset gant Svante Pääbo just a-walc'h.
Lodennoù eus hon ADN a zo heñvel-mik eus hini an Neandertaled.
Hag ar memes tra zo c'hoarvezet gant an Denisovaed.
E Azia ar gevred e kaver tud a zo en o ADN betek 6% a orin deus an Denisovaed.
'Giz ma ouzoc'h ranker ober pe kavout traoù dibar, dreistordinal memes, evit kaout ur priz Nobel.
Ha meritet en deus Svante Pääbo e briz, me 'lâr deoc'h.
Diaes-kenañ, diaes-spontus eo bet ar pezh en deus graet.
Soñjit 'ta : evit lenn ADN ur spesad n'eus ket anezhañ ken, e ranker :
Kavet ul lodenn eus ur c'horf, un askorn da skouer.
Al lodenn-mañ a rank bezañ miret mat a-walc'h (en un endro yen da skouer).
Kollet 'vez tammoù ADN gant an amzer o tremen, ha pa vefe miret mat an askorn.
Goude miliadoù ha miliadoù a vloavezhioù ne chom nemet tammoù bihan,
ha neket ur volekulenn vras aes da lenn, aes da sekañsiñ.
Seul vihanoc'h an tammoù, seul diaesoc'h eo evit lakaat anezho asambles en ur jenom klok.
Hag ouzhpenn, sur-mat zo boudoù bev all zo tremenet e-kichen an tamm askorn : baktiri pe organismoù all.
Kontaminet eo an ADN neuze, ezhomm zo d'ober an diforc'h etre ADN ar spesad marv hag an traoù all.
Ha setu 'giz-se en deus Svante Pääbo, asambles gant tud all tro-dro dezhañ evel-just,
en deus diskoulmet tamm-ha-tamm an diaezamantoù.
Evit kinnig e 2010, evit ar wech kentañ, jenom an Neandertaled, da lâret eo o ADN klok.
Perak eo ken interesant evidomp-ni ?
Just a-walc'h, gras d'ar jenomoù sekañset, gras da ADNoù ar spesadoù tost deus Homo sapiens,
omp gouest bremañ da geñveriañ an traoù.
Ha da gompren un tamm muioc'h hor fisioloji, da lâret eo penaos e ya en-dro hor c'horf.
Da skouer 'zo bet kavet ur jen, a zo un tamm disheñvel gant tud zo, tud o vevañ e Tibet.
Ar re-se o deus ur stumm ispisial eus ar jen-mañ, disheñvel deus hon hini.
Ha gras dezhañ eo gouest an dud-se da vevañ gwelloc'h er menezioù uhel-tre.
Petra eo al liamm gant ar paleojenomik ?
Dont a ra ar stumm-mañ eus an Denisovaed.
Un heritaj eo en ur mod.
Ur skouer all, ur skouer a-vremañ, gant ar C'hovid 19.
Goût a rit, ar virus-se a c'hell degas simptomoù kreñv pe greñvoc'h hervez an dud.
Diskouezet 'zo bet gant Svante Pääbo hag ur c'henlabourer dezhañ, Hugo Zeberg,
e vez kreñvoc'h ar simptomoù pa gaver en hon ADN ur jen a teu deus an Neandertaled.
O c'hoût dre vras pelec'h er bed e kaver tud gant ar muiañ a jenoù a teu deus an Neandertaled
e c'heller goût pelec'h e vo kavet muioc'h a dud kizidik.
Talvoudus e c'hell bezañ !
Safaret hon eus deus un den hiziv, Svante Pääbo, en deus bet priz Nobel ar medisinerezh
evit ul labour kaset gantañ e-pad e vuhez a-bezh.
Lakaet zo bet war wel spesadoù a zo talvoudus ober anaoudegezh ganto, ha pa vefent marv aboe pell zo.
Hor c'hendirvi int a-benn ar fin, ha degas a reont gouiziegezhioù diwar hor penn deomp-ni, er bed a-vremañ.
N'haller ket goût da belec'h ez eomp resis, met gouest omp, gras d'ar skiantour-mañ,
da c'hoût deus pelec'h e teuomp.
{{< cc "by nc" >}}

Binary file not shown.

After

Width:  |  Height:  |  Size: 391 KiB

View file

@ -0,0 +1,77 @@
---
title: "#24 An antibioresistañs (2/2)"
date: 2022-12-07T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./antibioresistans2.jpg"
slug: "24-an-antibioresistans-2"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**An antibioresistañs (2/2)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-antibioresistans-2-2).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-antibioresistans-2-2/embed/light" >}}
---
Er gronikenn ziwezhañ hor boa lakaet ar gaoz war an antibiotikoù.
Penaos eo bet lakaet war wel an hini kentañ, ha penaos vezont implijet hiziv-an-deiz.
Hiziv e kinnigan deoc'h kenderc'hel gant ar sujed-mañ ha komz deus an antibioresistañs.
Bec'h dezhi !
Perak 'vez muioc'h-mui eus an antibioresistañs ?
Gwelet hor boa er rann ziwezhañ e vez implijet an antibiotikoù betek re a wechoù.
E broioù zo e vez roet al louzoù-se d'al loened hep gwir abeg,
ha diwar-se e teu un nebeud baktiri da vezañ padus, résistantes ma karit.
Dañjerus eo ar ar re-se, n'haller ket lazhañ anezho ken.
Ha setu giz-se zo muioc'h-mui a gleñvejoù a c'hell an nen pakout en ospital.
Ar pezh a vez anvet les maladies nosocomiales m'ar karit.
Pezh zo, ma vez paket ur c'hleñved 'giz-se gant un den bresk,
hep antibiotik da sikour anezhañ, riskl zo dezhañ da vervel.
'giz etre 5 000 ha 10 000 den all bep bloaz e Frañs. N'eo ket dister.
Ur gerig evit kompren penaos e teu ar baktiri da vezañ padus,
da vezañ gouest da zalc'hen penn deus an antibio.
M'ho peus selaouet ar gronikenn diwar-benn martezeadenn ar Rouanez Ruz : an dra-se 'ni eo a c'hoarvez.
Soñj ho peus ? An holl organismoù zo oc'h emdreiñ,
o cheñch un tammig bihan etre pep rummad.
Gouest eo ar baktiri da emdreiñ, da evoluiñ buan a-walc'h, gras da daou dra :
Niverus int, pep kellig bihan zo un organism.
Hag ur rummad zo berr-tre.
E-korf un devezh hepken zo meur a rummad, ha gant pep rummad 'teu cheñchamantoù bihan.
Gras d'an daou dra-se neuze emañ ar baktiri oc'h en em adaptiñ buan a-walc'h deus o endro.
Un endro, a zo ennañ muioc'h-mui a antibiotikoù.
Pa vez lonket un antibiotik, tout ar baktiri a varv kazimant, met a-wechoù e c'hell un pe zaou tremen hebiou.
Hag a re-se, asambles gant o lignez, o diskennidi, a oar penaos bevañ gant an antibiotik.
Kemer a reont plas ar re gizidik tamm-ha-tamm, ha 'benn ar fin ne chom mui nemet ar re greñv.
Ouzhpenn da-se eo gouest ar baktiri da eskemm tammoù ADN,
hag a-wechoù vez skrivet war un tamm ADN an doare da dremen hebiou un antibiotik bennak.
'Blam da se e c'hell an antibioresistañs en em astenn buan a-walc'h.
N'haller ket ober hep an antibioresistañs e gwirionez.
An antibiotikoù zo 'barzh endro ar baktiri, hag evel ar Rouanez Ruz emañ a re-se o redek, oc'h en em adaptiñ.
Ar pezh a c'hellomp ober memes tra eo lakaat anezho da redek goustadikoc'h.
Meur a zoare zo d'ober :
Pa vez roet deoc'h antibiotikoù, dav eo deoc'h kemer al louzoù betek fin ar prantad divizet gant ar medisin.
Perak ? Goude daou pe dri devezh e c'hellit en em santout gwelloc'h,
met chom a ra baktiri ar c'hleñved en ennoc'h memes tra.
Hag ar re-se zo kreñvoc'h 'vit ar re all, dre m'o deus treuzvevet betek-henn.
Chañs zo ne dreuzvevfent ket ur prantad hiroc'h gant antibiotikoù avat.
Un doare all eo nompas kemer pe reiñ antibiotikoù pa n'eus ket ezhomm.
Kalz kleñvejoù n'int ket liammet deus ar baktiri, met kentoc'h deus virusoù pe traoù all.
An antibiotikoù ne servijfent da netra, war-bouez reiñ d'ar baktiri un digarez d'en em adaptiñ.
Gwelet hon eus penaos e c'hell ar baktiri en em adaptiñ deus an antibiotikoù.
Ur gwir redadeg zo gant al louzoù a c'hellomp produiñ hag ar baktiri oc'h emdreiñ neuze.
Dav eo deomp bezañ fur rak ar re-se oa en em gavet war an Douar kalz a-raok ac'hanomp,
ha gouest int d'en em azasaat kalz buanoc'h evidomp.
Ul labour a-stroll zo d'ober : ret mirout mat an antibiotikoù
'vit ma vefent efedus pa vo ezhomm deuzouto.
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,103 @@
---
title: "#22 Svante Pääbo - Priz Nobel ar medisinerezh"
date: 2022-11-09T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./prizNobelArMedisinerezh.jpg"
slug: "22-priz-nobel-ar-medisinerezh"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**Svante Pääbo - Priz Nobel ar medisinerezh**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/svante-paabo-priz-nobel-ar-medisinerezh).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/svante-paabo-priz-nobel-ar-medisinerezh/embed/light" >}}
---
Hiziv 'kinnigan deoc'h beajiñ en amzer dremenet.
Ha pell zo memes.
Mont a raimp da veajiñ betek orin an denelezh pe orin mab-den.
Emaomp o vont da safaret deus priz Nobel ar medisinerezh 2022 a zo bet roet da Svante Pääbo.
"Graet eo e soñj gant bodadeg Nobel hag ensavadur Karolinska
da reiñ priz Nobel 2022 ar Fiziologiezh pe ar Medisinerezh da Svante Pääbo,
evit ar pezh en deus lakaet war wel diwar-benn jenomoù hominined marvet
hag emdroadur an denelezh"
Ar pezh emaomp o paouez klevet 'oa kemenn bodadeg ar priz Nobel, a-benn ma oa bet roet ar priz e 2022.
Ar paotr-se, Svante Pääbo en deus krouet un dachenn skiantel nevez : ar paleojenomik.
Da lâret eo, studiañ ADN ar spesadoù marv. Ha marv abaoe pell zo, 'giz 'm eus lâret.
Intereset eo Svante Pääbo gant istor an denelezh.
Savet en deus teknikoù, doareoù da studiañ ADN ar spesadoù zo tost ouzomp
Kement-se evit keñveriañ ar jenomoù ha klask kompren petra zo c'hoarvezet,
ha darempredoù zo bet etrezo, ha me oar me.
Tri zra dibar en deus graet Svante Pääbo.
Sekañset en deus jenom an Neandertaled.
Piv 'oa ar re-se ? Ur spesad tost deus an denelezh a-vremañ, Homo sapiens, met marvet 30 000 bloaz zo.
Bevet o deus asambles gant Homo sapiens e-pad ur prantad memes tra.
Met betek-henn ne ouiemp ket kalz traoù diwar-benn an darempredoù zo bet etre an Neandertaled ha re hor spesad deomp-ni.
Gras d'ar jenom sekañset omp bet gouest da c'hoût kalz muioc'h, met komzet vo eus an dra-se un tamm diwezhatoc'h.
Lakaet en deus war wel ivez hominined dianavezet a-raok, kendirvi eus an denelezh en ur mod : an Denisova.
Ur spesad a-bezh lakaet war wel gras d'un askorn bihan, un askorn eus ur biz, kavet en ur groc'h e Siberia.
Dav eo bezañ barrek evit ober seurt traoù !
Ha 'benn ar fin en deus kavet liammoù etre ar re-se hag an denelezh a-vremañ.
'Giz 'm eus lâret o deus bevet an Denisovaed, an Neandertaled hag Homo sapiens asambles 'pad ur frapad amzer.
N'ouzon ket ha karantez 'oa d'ar mare-se, met bugale zo bet bepred.
Hiziv an deiz 'zo etre 1% ha 4% eus hor jenom, hervez an dud, a teu deus an Neandertaled.
Gallet hon eus kompren an dra-se gras d'ar jenom sekañset gant Svante Pääbo just a-walc'h.
Lodennoù eus hon ADN a zo heñvel-mik eus hini an Neandertaled.
Hag ar memes tra zo c'hoarvezet gant an Denisovaed.
E Azia ar gevred e kaver tud a zo en o ADN betek 6% a orin deus an Denisovaed.
'Giz ma ouzoc'h ranker ober pe kavout traoù dibar, dreistordinal memes, evit kaout ur priz Nobel.
Ha meritet en deus Svante Pääbo e briz, me 'lâr deoc'h.
Diaes-kenañ, diaes-spontus eo bet ar pezh en deus graet.
Soñjit 'ta : evit lenn ADN ur spesad n'eus ket anezhañ ken, e ranker :
Kavet ul lodenn eus ur c'horf, un askorn da skouer.
Al lodenn-mañ a rank bezañ miret mat a-walc'h (en un endro yen da skouer).
Kollet 'vez tammoù ADN gant an amzer o tremen, ha pa vefe miret mat an askorn.
Goude miliadoù ha miliadoù a vloavezhioù ne chom nemet tammoù bihan,
ha neket ur volekulenn vras aes da lenn, aes da sekañsiñ.
Seul vihanoc'h an tammoù, seul diaesoc'h eo evit lakaat anezho asambles en ur jenom klok.
Hag ouzhpenn, sur-mat zo boudoù bev all zo tremenet e-kichen an tamm askorn : baktiri pe organismoù all.
Kontaminet eo an ADN neuze, ezhomm zo d'ober an diforc'h etre ADN ar spesad marv hag an traoù all.
Ha setu 'giz-se en deus Svante Pääbo, asambles gant tud all tro-dro dezhañ evel-just,
en deus diskoulmet tamm-ha-tamm an diaezamantoù.
Evit kinnig e 2010, evit ar wech kentañ, jenom an Neandertaled, da lâret eo o ADN klok.
Perak eo ken interesant evidomp-ni ?
Just a-walc'h, gras d'ar jenomoù sekañset, gras da ADNoù ar spesadoù tost deus Homo sapiens,
omp gouest bremañ da geñveriañ an traoù.
Ha da gompren un tamm muioc'h hor fisioloji, da lâret eo penaos e ya en-dro hor c'horf.
Da skouer 'zo bet kavet ur jen, a zo un tamm disheñvel gant tud zo, tud o vevañ e Tibet.
Ar re-se o deus ur stumm ispisial eus ar jen-mañ, disheñvel deus hon hini.
Ha gras dezhañ eo gouest an dud-se da vevañ gwelloc'h er menezioù uhel-tre.
Petra eo al liamm gant ar paleojenomik ?
Dont a ra ar stumm-mañ eus an Denisovaed.
Un heritaj eo en ur mod.
Ur skouer all, ur skouer a-vremañ, gant ar C'hovid 19.
Goût a rit, ar virus-se a c'hell degas simptomoù kreñv pe greñvoc'h hervez an dud.
Diskouezet 'zo bet gant Svante Pääbo hag ur c'henlabourer dezhañ, Hugo Zeberg,
e vez kreñvoc'h ar simptomoù pa gaver en hon ADN ur jen a teu deus an Neandertaled.
O c'hoût dre vras pelec'h er bed e kaver tud gant ar muiañ a jenoù a teu deus an Neandertaled
e c'heller goût pelec'h e vo kavet muioc'h a dud kizidik.
Talvoudus e c'hell bezañ !
Safaret hon eus deus un den hiziv, Svante Pääbo, en deus bet priz Nobel ar medisinerezh
evit ul labour kaset gantañ e-pad e vuhez a-bezh.
Lakaet zo bet war wel spesadoù a zo talvoudus ober anaoudegezh ganto, ha pa vefent marv aboe pell zo.
Hor c'hendirvi int a-benn ar fin, ha degas a reont gouiziegezhioù diwar hor penn deomp-ni, er bed a-vremañ.
N'haller ket goût da belec'h ez eomp resis, met gouest omp, gras d'ar skiantour-mañ,
da c'hoût deus pelec'h e teuomp.
{{< cc "by nc" >}}

Binary file not shown.

After

Width:  |  Height:  |  Size: 967 KiB

View file

@ -0,0 +1,106 @@
---
title: "#3 Beaj ar Beagle"
date: 2021-09-29T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./beajArBeagle.jpg"
slug: "3-beaj-ar-beagle"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**Beaj ar Beagle**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/beaj-ar-beagle/).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/beaj-ar-beagle/embed/light" >}}
---
Hiziv emaomp 'vont da veajiñ gant ar vag,
he deus cheñchet hor mod deomp da sellet ouzh an natur : ar Beagle.
War vourzh ar Beagle e oa bet degemeret un den, ur skiantour a-feson : Charles Darwin.
Prest oc'h da lestriñ ?
Ar Beagle, pe kentoc'h HMS Beagle, His Majesty Ship the Beagle,
a oa bet savet e 1820 e Bro-Saoz.
Pal kentañ ar vag-se a oa skiantel, evit studiañ da gentañ tout an hidrografiezh hag an dopografiezh.
Da lavaret eo, kaset 'oa bet evit muzuliañ ha bezañ gouest da dresañ kartennoù resis-resis eus ar morioù hag an aodoù.
Teir beaj he deus graet ar Beagle, hag an hini vrudetañ eo an eil, gant Darwin war e vourzh.
Pal an eil beaj a oa an dopografiezh ivez :
sevel kartennoù aodoù Suamerika.
Se zo kaoz e oa kaset kalz binvioù skiantel evit muzuliañ, da skouer,
al ledred, pe al latitude m'ho peus c'hoant.
Kabiten ar vag evit ar veaj-se a oa Robert FitzRoy.
Ha soñjit ta : ne oa nemet 27 vloaz.
FitzRoy en doa lakaet en e soñj degemer e-barzh ar vag un den desket ha kapabl,
evit bezañ gouest da gomz gantañ.
Hag an den-se a oa ur paotr 22 vloaz anezhañ hag a oa anvet Darwin, Charles Darwin.
O paouez echuiñ gant e studioù war an naturaliezh e oa.
Hag un tamm dre zegouezh, neuze, e oa en em gavet e bourzh ar Beagle.
E berzh warni, a oa studiañ an douarouriezh (pe ar jeoloji) hag an natur dre vras.
Kement se a oa bet graet gantañ en ur skrivañ pep tra en un deizlevr.
Embannet eo bet ar pezh en doa skrivet en ul levr anvet "Journal and remarks",
"Deizlevr hag evezhiadennoù", e brezhoneg.
Ken pouezus e oa al levr-se ken oa bet adembannet meur a wech.
Hag an titl anavezet ar muiañ eo
"The voyage of the Beagle", Beaj ar Beagle.
Da fin ar bloavez 1831 an hini eo pa 'za kuit al lestr eus Plymouth e Bro-Saoz.
Sañset e oa d'ar veaj padout 2 vloaz, met 'benn ar fin oa padet tost 5 bloaz.
Ar vag oa tremenet dre inizi ar Meurvor Atlantel da zigentañ
(an inizi Kanariez da skouer).
Ha goude-se neuze oa aet etrezek Suamerika (Brazil, Arc'hantina…).
Etrezek ar reter da gentañ ha d'ar c'hornôg war-lerc'h.
Da heul oa bet ar Beagle betek Aostralia ha Zeland-Nevez a-raok distreiñ d'ar gêr, dre Ar C'hab (e Suafrika).
> D'ar bemzek a viz Gwengolo 1835.
> En enezeg Galapagos ez eus dek enezenn bennañ.
> En o zouez ez eus pemp deuzouto hag a zo brasoc'h eget ar re all.
> Dindan Gouriz ar bed emaint hag etre pemp ha c'hwec'h kant miles
> etrezek ar c'hornôg pa ez eer kuit deus aodoù Amerika.
> D'an eizh a viz Here 1835. Degouezhet omp e Enez James.
> An enezenn-mañ, evel Enez Charles, a oa bet anvet er mod-se deus hor rouaned eus al lignez Stuart.
> Aotroù Bynoe, me hag hor mevelien a oa bet leusket amañ
> e-pad ur sizhunvezh gant boued ha gant un deltenn,
> e-pad ma oa ar Beagle o vont da gavout dour.
A-drugarez d'an notennoù skrivet gant Darwin e c'hellomp kompren un tamm
penaos e oa an avantur dibar-se.
Ha reiñ a reont da gompren ivez petra oa e soñjoù evit pezh a sell ouzh ar spesadoù a cheñch.
Rak ne oa ket bet furmekaetan deorienn-mañ c'hoazh, teorienn emdroadur ar spesadoù.
Istor naturel an inizi-se a zo kurius a-walc'h hag ezhomm zo da sellet ouzh an dra-se a-dost.
An darn vrasañ eus ar broduerezh organek a zo brosezat, endemek, ha ne vez ket kavet lec'h all.
Cheñch a ra al loened eus an eil enezenn d'eben zoken.
Met bez ez euz gant an holl anezho ul liamm kreñv gant al loened all eus Amerika,
ha pa vefent dispartiet eus an douar bras gant un tachad meurvor hag a zo 500 pe 600 miles ledander.
An enezeg a zo ur bed bihan e-unan, pe kentoc'h ul loarenn staget ouzh Amerika.
Un nebeut koloned zo aet kuit eus an douar bras ha paket o deus neuze merkoù hollek produerezh endemek an inizi-se.
Reiñ a ra Darwin deomp da c'houzout un tamm muioc'h,
penaos oa stad an traoù diwar-benn soñjoù an dud, en Europ.
Setu da skouer un arroudenn a ziskouez deomp e oa an traoù o vont da cheñch un tammig a-zivout ar sklavelerezh.
> D'an 19 a viz Eost hon eus kuitaet aodoù Brazil.
> Bennozh Doue ! Biken ne 'z in d'ur vro sklaverezh en-dro adarre.
> Bremañ c'hoazh, ma klevan un huchadenn a-bell e tegas soñj din gant ar from am boa
> pa 'm boa klevet leñvadennoù druezus en ur dremen dirak un ti e-kichen Pernambuco.
> Me ouie mat e oa ur paour-kaezh sklav o vezañ jahinet,
> met gouzout a raen e oan ken dic'halloud hag ur bugel goudrouzet.
Gant ar veaj-se hon eus gwelet eo gouest an traoù da cheñch.
Cheñchet eo bet e vuhez da Darwin penn-da-benn gant an avantur-se hag e vod da welet an natur ivez.
Da c'houde en deus cheñchet Darwin sell ar gevredigezh ouzh an natur,
ha dreist-holl pa 'z eo bet embannet e levr brudetañ "Diwar-benn orin ar spesadoù",
De l'origine des espèces e galleg.
Ha gwelet hon eus ivez, gant e c'herioù,
pegen disheñvel eo hor c'hevredigezh diouzh hini tost 200 bloaz zo.
Cheñch a ra an traoù neuze, dre chañs.
Emdroadur an natur, emdroadur ar boudoù bev
hag emdroadur hor c'hevredigezh ivez.
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,107 @@
---
title: "#3 Beaj ar Beagle"
date: 2021-09-29T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./beajArBeagle.jpg"
slug: "3-beaj-ar-beagle"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**Beaj ar Beagle**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/beaj-ar-beagle/).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/beaj-ar-beagle/embed/light" >}}
---
Hiziv emaomp 'vont da veajiñ gant ar vag,
he deus cheñchet hor mod deomp da sellet ouzh an natur : ar Beagle.
War vourzh ar Beagle e oa bet degemeret un den, ur skiantour a-feson : Charles Darwin.
Prest oc'h da lestriñ ?
Ar Beagle, pe kentoc'h HMS Beagle, His Majesty Ship the Beagle,
a oa bet savet e 1820 e Bro-Saoz.
Pal kentañ ar vag-se a oa skiantel, evit studiañ da gentañ tout an hidrografiezh hag an dopografiezh.
Da lavaret eo, kaset 'oa bet evit muzuliañ ha bezañ gouest da dresañ kartennoù resis-resis eus ar morioù hag an aodoù.
Teir beaj he deus graet ar Beagle, hag an hini vrudetañ eo an eil, gant Darwin war e vourzh.
Pal an eil beaj a oa an dopografiezh ivez :
sevel kartennoù aodoù Suamerika.
Se zo kaoz e oa kaset kalz binvioù skiantel evit muzuliañ, da skouer,
al ledred, pe al latitude m'ho peus c'hoant.
Kabiten ar vag evit ar veaj-se a oa Robert FitzRoy.
Ha soñjit ta : ne oa nemet 27 vloaz.
FitzRoy en doa lakaet en e soñj degemer e-barzh ar vag un den desket ha kapabl,
evit bezañ gouest da gomz gantañ.
Hag an den-se a oa ur paotr 22 vloaz anezhañ hag a oa anvet Darwin, Charles Darwin.
O paouez echuiñ gant e studioù war an naturaliezh e oa.
Hag un tamm dre zegouezh, neuze, e oa en em gavet e bourzh ar Beagle.
E berzh warni, a oa studiañ an douarouriezh (pe ar jeoloji) hag an natur dre vras.
Kement se a oa bet graet gantañ en ur skrivañ pep tra en un deizlevr.
Embannet eo bet ar pezh en doa skrivet en ul levr anvet "Journal and remarks",
"Deizlevr hag evezhiadennoù", e brezhoneg.
Ken pouezus e oa al levr-se ken oa bet adembannet meur a wech.
Hag an titl anavezet ar muiañ eo
"The voyage of the Beagle", Beaj ar Beagle.
Da fin ar bloavez 1831 an hini eo pa 'za kuit al lestr eus Plymouth e Bro-Saoz.
Sañset e oa d'ar veaj padout 2 vloaz, met 'benn ar fin oa padet tost 5 bloaz.
Ar vag oa tremenet dre inizi ar Meurvor Atlantel da zigentañ
(an inizi Kanariez da skouer).
Ha goude-se neuze oa aet etrezek Suamerika (Brazil, Arc'hantina…).
Etrezek ar reter da gentañ ha d'ar c'hornôg war-lerc'h.
Da heul oa bet ar Beagle betek Aostralia ha Zeland-Nevez a-raok distreiñ d'ar gêr, dre Ar C'hab (e Suafrika).
> D'ar bemzek a viz Gwengolo 1835.
> En enezeg Galapagos ez eus dek enezenn bennañ.
> En o zouez ez eus pemp deuzouto hag a zo brasoc'h eget ar re all.
> Dindan Gouriz ar bed emaint hag etre pemp ha c'hwec'h kant miles
> etrezek ar c'hornôg pa ez eer kuit deus aodoù Amerika.
> D'an eizh a viz Here 1835. Degouezhet omp e Enez James.
> An enezenn-mañ, evel Enez Charles, a oa bet anvet er mod-se deus hor rouaned eus al lignez Stuart.
> Aotroù Bynoe, me hag hor mevelien a oa bet leusket amañ
> e-pad ur sizhunvezh gant boued ha gant un deltenn,
> e-pad ma oa ar Beagle o vont da gavout dour.
A-drugarez d'an notennoù skrivet gant Darwin e c'hellomp kompren un tamm
penaos e oa an avantur dibar-se.
Ha reiñ a reont da gompren ivez petra oa e soñjoù evit pezh a sell ouzh ar spesadoù a cheñch.
Rak ne oa ket bet furmekaetan deorienn-mañ c'hoazh, teorienn emdroadur ar spesadoù.
Istor naturel an inizi-se a zo kurius a-walc'h hag ezhomm zo da sellet ouzh an dra-se a-dost.
An darn vrasañ eus ar broduerezh organek a zo brosezat, endemek, ha ne vez ket kavet lec'h all.
Cheñch a ra al loened eus an eil enezenn d'eben zoken.
Met bez ez euz gant an holl anezho ul liamm kreñv gant al loened all eus Amerika,
ha pa vefent dispartiet eus an douar bras gant un tachad meurvor hag a zo 500 pe 600 miles ledander.
An enezeg a zo ur bed bihan e-unan, pe kentoc'h ul loarenn staget ouzh Amerika.
Un nebeut koloned zo aet kuit eus an douar bras ha paket o deus neuze merkoù hollek produerezh endemek an inizi-se.
Reiñ a ra Darwin deomp da c'houzout un tamm muioc'h,
penaos oa stad an traoù diwar-benn soñjoù an dud, en Europ.
Setu da skouer un arroudenn a ziskouez deomp e oa an traoù o vont da cheñch un tammig a-zivout ar sklavelerezh.
> D'an 19 a viz Eost hon eus kuitaet aodoù Brazil.
> Bennozh Doue ! Biken ne 'z in d'ur vro sklaverezh en-dro adarre.
> Bremañ c'hoazh, ma klevan un huchadenn a-bell e tegas soñj din gant ar from am boa
> pa 'm boa klevet leñvadennoù druezus en ur dremen dirak un ti e-kichen Pernambuco.
> Me ouie mat e oa ur paour-kaezh sklav o vezañ jahinet,
> met gouzout a raen e oan ken dic'halloud hag ur bugel goudrouzet.
Gant ar veaj-se hon eus gwelet eo gouest an traoù da cheñch.
Cheñchet eo bet e vuhez da Darwin penn-da-benn gant an avantur-se hag e vod da welet an natur ivez.
Da c'houde en deus cheñchet Darwin sell ar gevredigezh ouzh an natur,
ha dreist-holl pa 'z eo bet embannet e levr brudetañ "Diwar-benn orin ar spesadoù",
De l'origine des espèces e galleg.
Ha gwelet hon eus ivez, gant e c'herioù,
pegen disheñvel eo hor c'hevredigezh diouzh hini tost 200 bloaz zo.
Cheñch a ra an traoù neuze, dre chañs.
Emdroadur an natur, emdroadur ar boudoù bev
hag emdroadur hor c'hevredigezh ivez.
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,113 @@
---
title: "#4 Ar razh-goz noazh"
date: 2021-10-13T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./razhGozNoazh.jpg"
slug: "4-razh-goz-noazh"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**Ar razh-goz noazh**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-razh-goz-noazh/).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-razh-goz-noazh/embed/light" >}}
---
Hiziv e vo graet anaoudegezh gant ul loen iskis ha dibar : ar razh-goz noazh.
Ar pezh emaoc'h o paouez klevout a zo un enrolladenn eus ar razh-goz noazh.
Setu un drol a loen.
Heterocephalus glaber vez graet anezhañ e latin.
Razh-goz noazh eo e anv "boutin".
Perak eo anvet "razh-goz noazh" neuze ?
Da gentañ tout vez lâret razh, peogwir eo ur c'hrigner, bras e zent.
Memes rummad hag ar razhed hag al logod eo.
Ha da c'houde neuze, perak vez lavaret "goz" ?
Rak ober a ra garidennoù, dindan an douar, evel ar gozed.
Ar re-mañ ne vezont ket kavet partout er bed
met dreist-holl e Afrika ar Reter (Kenia, Etiopia, Somalia).
Hag erfin, perak "noazh" ? Peogwir eo noazh !
Noazh evel ur ran ! N'eus ket kalz a vlev war-c'horre e gorf.
Ha gwelet e vez neuze e groc'hen ridet, hag a zo fin-fin, kazimant treuzluc'hus, treuzwelus.
N'omp ket boas da sellet ouzh organegoù mod-se.
Tost a-walc'h int ouzhomp dre ma 'z int bronneged, mammifères ma karit.
Met gwelet a reoc'h, ar re-se zo iskis !
Kendalc'homp gant an tamm poltred.
Al loened-se a ra war-dro 10 sentimetrad, evel ar razhed all.
Ar re-mañ zo bras o dent hag an dra-se servij dezho da gleuzañ garidennoù.
'Giz ar gozed ne welont ket mat.
Du-pod eo ar bed evito ha setu ne dalv ket ar boan kaout daoulagad dreistordinal.
Bihan eo o daoulagad ha bihan eo o favioù ivez.
Met gouest int da fiñval buan memestra.
Lavaret em eus deoc'h eo drol ar razh-goz noazh.
Da gentañ-penn e c'hell bevañ e-pad pell. Pell-pell zoken.
Keñveriomp gant ul logodenn hag a vefe lakaet en un arnodva pe ul laboratouer m'ho peus c'hoant.
Mat ar jeu, n'ez eus preizher ebet, hag ur vuhez hir eo gouest da gaout.
Afin, ur vuhez hir : evit ul logodenn 'ra 4 bloaz da neubeutañ.
N'eo ket fall. Ar razh-goz noazh bremañ.
Er memes endro e c'hellfe bevañ betek 30 vloaz !
Hir spontus eo an dra-se evit ul loen ken bihan.
Ha setu emañ ar skiantourien o klask penaos vez graet gantañ c'hoazh.
An dra-se c'hellfe sikour ac'hanomp marteze evit kleñvedoù zo.
Un dra interesant zo evit ar skiantourien da skouer :
daoust ma c'hellont bevañ e-pad pell, ne dapont ket ar c'hrign-bev,
ar c'hankr pe ar c'hañser m'ho peus c'hoant.
Ha n'int ket ken kizidik eveldomp ouzh ar yoc'hennoù, tumeurs ma karit.
Hag ur souezhadenn all zo c'hoazh evit achuiñ gant yec'hed ar razh-goz noazh :
morse kazimant n'o dez ket poan.
Ha padal eo bet kriz ar skiantourien ganto.
Klasket o deus deviñ o c'hroc'hen gant trenkennoù bennak pe gant tan zoken,
met al loened n'int ket tec'het kuit.
Savet ez eus bet ur vartezeadenn, un hipotez ma peus c'hoant.
Ar razhed-goz noazh o deus kollet ar boan marteze
rak alies-mat ne vez ket kalz a oksijen e lec'h ma vevont.
Ha neuze diwar an dra-se e vez tapet ganto akidoz, pe acidose e galleg :
dont a ra trenk o gwad ha poanius eo evel-just.
Tamm-ha-tamm, dre an emdroadur o defe bet kollet ar boan.
Met n'eo ket echu ! Dibar eo ar razhed-goz noazh evit un dra all ouzhpenn.
Un dra ha ne vez ket kavet nemet gant ur spesad all e-touez ar vronneged.
Bevañ a reont e koloniennoù.
Evel ar gwenan pe ar merien.
Dibar eo an dra-se evit ur bronneg evel-just !
Lod anezho a c'hell bezañ ken bras ha 300 a loened,
met al lodenn vrasañ a zo tro 75 enni.
Aozet eo pep kolonienn en un doare resis.
Bez' eus ur rouanez.
Brasoc'h eo eget ar re all.
Pa varv ar rouanez e vez kemeret he flas gant ur barez.
Korf ar rouanez nevez a gresk neuze, evit bezañ gouest da zougen ar re vihan,
war-dro 11 anezho bep tro.
Ha mod-all, bez ez eus tri rummad all e-touez ar golonienn.
Al labourerien, da skouer, a ra war-dro ar boued hag ar garidennoù.
Kalz labour zo 'vat !
Kavet e vez soudarded ivez, evit diwall ar golonienn diouzh ar preizherien.
Hag ur rummad all a zo bet kavet c'hoazh.
O vezañ ma vevont an holl razhed-goz noazh eus ur golonienn tout asambles,
o liesseurted zo izel a-walc'h.
Da lavaret eo, ar re-mañ zo tout breudeur ha c'hoarezed.
Ha setu evit tremen e-biou d'ar genwadelezh, pe consanguinité,
kuit dezho da weskañ re ar gwad ma karit,
ez eus c'hoazh ur rummad all, anvet an distrewerien, disperseurs e galleg.
Ne labouront ket, ar c'hontrol eo :
klask a reont tec'hel kuit.
Fellout a ra dezho en em goublañ er maez eus ar golonienn en doare ma vez
mesket glad genetek ar spesad. Un tamm souezhus eo, met pegen efedus !
Graet hon eus anaoudegezh gant ul loen iskis ha divalav a-walc'h ivez.
Bevañ a ra evel ar gwenan pe ar merien,
n'en deus na poan na krign-bev, ha gallout a ra bevañ e-pad pell.
Setu ur skouer all da ziskouez deomp ez eus ouzhpenn an neuz a gont.
Pe ur skouer all a ziskouez deomp pegen
pinvidik eo an natur war an tamm douar-mañ.
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,113 @@
---
title: "#4 Ar razh-goz noazh"
date: 2021-10-13T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./razhGozNoazh.jpg"
slug: "4-razh-goz-noazh"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**Ar razh-goz noazh**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-razh-goz-noazh/).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-razh-goz-noazh/embed/light" >}}
---
Hiziv e vo graet anaoudegezh gant ul loen iskis ha dibar : ar razh-goz noazh.
Ar pezh emaoc'h o paouez klevout a zo un enrolladenn eus ar razh-goz noazh.
Setu un drol a loen.
Heterocephalus glaber vez graet anezhañ e latin.
Razh-goz noazh eo e anv "boutin".
Perak eo anvet "razh-goz noazh" neuze ?
Da gentañ tout vez lâret razh, peogwir eo ur c'hrigner, bras e zent.
Memes rummad hag ar razhed hag al logod eo.
Ha da c'houde neuze, perak vez lavaret "goz" ?
Rak ober a ra garidennoù, dindan an douar, evel ar gozed.
Ar re-mañ ne vezont ket kavet partout er bed
met dreist-holl e Afrika ar Reter (Kenia, Etiopia, Somalia).
Hag erfin, perak "noazh" ? Peogwir eo noazh !
Noazh evel ur ran ! N'eus ket kalz a vlev war-c'horre e gorf.
Ha gwelet e vez neuze e groc'hen ridet, hag a zo fin-fin, kazimant treuzluc'hus, treuzwelus.
N'omp ket boas da sellet ouzh organegoù mod-se.
Tost a-walc'h int ouzhomp dre ma 'z int bronneged, mammifères ma karit.
Met gwelet a reoc'h, ar re-se zo iskis !
Kendalc'homp gant an tamm poltred.
Al loened-se a ra war-dro 10 sentimetrad, evel ar razhed all.
Ar re-mañ zo bras o dent hag an dra-se servij dezho da gleuzañ garidennoù.
'Giz ar gozed ne welont ket mat.
Du-pod eo ar bed evito ha setu ne dalv ket ar boan kaout daoulagad dreistordinal.
Bihan eo o daoulagad ha bihan eo o favioù ivez.
Met gouest int da fiñval buan memestra.
Lavaret em eus deoc'h eo drol ar razh-goz noazh.
Da gentañ-penn e c'hell bevañ e-pad pell. Pell-pell zoken.
Keñveriomp gant ul logodenn hag a vefe lakaet en un arnodva pe ul laboratouer m'ho peus c'hoant.
Mat ar jeu, n'ez eus preizher ebet, hag ur vuhez hir eo gouest da gaout.
Afin, ur vuhez hir : evit ul logodenn 'ra 4 bloaz da neubeutañ.
N'eo ket fall. Ar razh-goz noazh bremañ.
Er memes endro e c'hellfe bevañ betek 30 vloaz !
Hir spontus eo an dra-se evit ul loen ken bihan.
Ha setu emañ ar skiantourien o klask penaos vez graet gantañ c'hoazh.
An dra-se c'hellfe sikour ac'hanomp marteze evit kleñvedoù zo.
Un dra interesant zo evit ar skiantourien da skouer :
daoust ma c'hellont bevañ e-pad pell, ne dapont ket ar c'hrign-bev,
ar c'hankr pe ar c'hañser m'ho peus c'hoant.
Ha n'int ket ken kizidik eveldomp ouzh ar yoc'hennoù, tumeurs ma karit.
Hag ur souezhadenn all zo c'hoazh evit achuiñ gant yec'hed ar razh-goz noazh :
morse kazimant n'o dez ket poan.
Ha padal eo bet kriz ar skiantourien ganto.
Klasket o deus deviñ o c'hroc'hen gant trenkennoù bennak pe gant tan zoken,
met al loened n'int ket tec'het kuit.
Savet ez eus bet ur vartezeadenn, un hipotez ma peus c'hoant.
Ar razhed-goz noazh o deus kollet ar boan marteze
rak alies-mat ne vez ket kalz a oksijen e lec'h ma vevont.
Ha neuze diwar an dra-se e vez tapet ganto akidoz, pe acidose e galleg :
dont a ra trenk o gwad ha poanius eo evel-just.
Tamm-ha-tamm, dre an emdroadur o defe bet kollet ar boan.
Met n'eo ket echu ! Dibar eo ar razhed-goz noazh evit un dra all ouzhpenn.
Un dra ha ne vez ket kavet nemet gant ur spesad all e-touez ar vronneged.
Bevañ a reont e koloniennoù.
Evel ar gwenan pe ar merien.
Dibar eo an dra-se evit ur bronneg evel-just !
Lod anezho a c'hell bezañ ken bras ha 300 a loened,
met al lodenn vrasañ a zo tro 75 enni.
Aozet eo pep kolonienn en un doare resis.
Bez' eus ur rouanez.
Brasoc'h eo eget ar re all.
Pa varv ar rouanez e vez kemeret he flas gant ur barez.
Korf ar rouanez nevez a gresk neuze, evit bezañ gouest da zougen ar re vihan,
war-dro 11 anezho bep tro.
Ha mod-all, bez ez eus tri rummad all e-touez ar golonienn.
Al labourerien, da skouer, a ra war-dro ar boued hag ar garidennoù.
Kalz labour zo 'vat !
Kavet e vez soudarded ivez, evit diwall ar golonienn diouzh ar preizherien.
Hag ur rummad all a zo bet kavet c'hoazh.
O vezañ ma vevont an holl razhed-goz noazh eus ur golonienn tout asambles,
o liesseurted zo izel a-walc'h.
Da lavaret eo, ar re-mañ zo tout breudeur ha c'hoarezed.
Ha setu evit tremen e-biou d'ar genwadelezh, pe consanguinité,
kuit dezho da weskañ re ar gwad ma karit,
ez eus c'hoazh ur rummad all, anvet an distrewerien, disperseurs e galleg.
Ne labouront ket, ar c'hontrol eo :
klask a reont tec'hel kuit.
Fellout a ra dezho en em goublañ er maez eus ar golonienn en doare ma vez
mesket glad genetek ar spesad. Un tamm souezhus eo, met pegen efedus !
Graet hon eus anaoudegezh gant ul loen iskis ha divalav a-walc'h ivez.
Bevañ a ra evel ar gwenan pe ar merien,
n'en deus na poan na krign-bev, ha gallout a ra bevañ e-pad pell.
Setu ur skouer all da ziskouez deomp ez eus ouzhpenn an neuz a gont.
Pe ur skouer all a ziskouez deomp pegen
pinvidik eo an natur war an tamm douar-mañ.
{{< cc "by nc" >}}

Binary file not shown.

After

Width:  |  Height:  |  Size: 697 KiB

View file

@ -0,0 +1,116 @@
---
title: "#5 Mikrobot ar bouzelloù"
date: 2021-10-27T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./mikrobiotArBouzellou.jpg"
slug: "5-mikrobiot-ar-bouzellou"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**Mikrobiot ar bouzelloù**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/mikrobiot-ar-bouzellou/).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/mikrobiot-ar-bouzellou/embed/light" >}}
---
Hiziv e vo komzet eus boudoù bev bihan-bihan met a-bouez ruz evidomp-ni :
bakteri mikrobiot ar bouzelloù.
Krogomp neuze gant ar bakteri.
M'ho peus selaouet ma c'hronikenn diwar-benn gwezenn ar vuhez
ho peus dalc'het soñj outo marteze.
Buan ha buan, ur vakterienn zo ur organeg ha n'eo ket ul loen nag ur plant.
Bihan-spontus eo, tro ur mikrometr.
Kemerit ur milimetrad. N'eo ket bras dija.
Rannit anezhañ etre mil, setu ment ur vakterienn.
Neuze n'int ket bras met stank ha kapapl int !
Kavet e vezont e pep lec'h war an Douar hag en ennomp ivez, en hor c'horf.
Tro-dro 40 000 a viliardoù a vakteri a zo war pe en hor c'horf.
An niver-se a zo tamm pe damm ar memes hini evel an niver a gelligoù denel,
pe niver a seluloù m'ho peus c'hoant.
Spontus eo!
Setu bremañ e ouzomp petra eo ar bakteri.
Ha petra eo ar mikrobiot neuze?
Ur mikrobiot, rak meur a hini a zo un tammig e pep lec'h,
a zo an holl vikro-organegoù a zo o vevañ en ul lec'h bennak.
Lakaomp, en hor c'horf !
Evit lavarout ar wirionez, estreget ar bakteri a zo en ur mikrobiot.
Kavet e vez mikro-organegoù all evel ar goell (a zo ur seurt tog-touseg),
ha mikro-organegoù all c'hoazh.
Mat-tre. Hag ar bouzelloù neuze ?
D'am soñj e ouzoc'h mui pe vui da betra e servij ar re-mañ.
E-barzh ar stomog pe ar sac'h-boued e vez lonket pedijeret ar boued a zo bet troc'het a-dammigoù.
Met ne vefe ket ken efedus ha se e-unan,
peogwir ne c'hell ket ar c'horf dijeriñ tout kement seurt boued a zo.
Dre ma 'z eo bihan-spontus an organegoù ez eus kalz anezho en hor bouzelloù.
Hag a-bep-seurt zo ouzhpenn ! Petra a dalv an dra-se ?
Feiz… Liesseurt eo stumm ar mikro-organegoù met dreist-holl eo liesseurt o fonksion, pe o c'hefridi.
Ne c'hell ket pep organeg ober pep tra evel-just,
met pa vezont lakaet asambles e c'hellont ober kalz muioc'h, pep hini gant e roll.
Ha setu-int neuze da reiñ an dorn deomp e meur a zoare.
Da gentañ penn : an dijeriñ.
Pa vez lakaet a-stroll an organegoù-se, int gouest da esmoriñ pe da lakaat e bruzhun
al lodennoù eus hor boued na vezent ket lonket ganeomp hon-unan,
evel ar gwiennoù boued, pe fibres alimentaires ma karit.
Ar pezh a vez roet deomp gant ar mikro-organegoù a zo tammoù boued aesoc'h da lonkañ,
hag ivez gaz, a teu da vezañ brammoù ha loufoù.
N'eo ket echu, rak kefridioù all a zo gant ar mikrobiot !
Reiñ a reont sikour deomp evit kreñvaat hor reizhiad immunekaat,
pe système immunitaire m'ho peus c'hoant.
Gourdonet e vez hor sistem gant ar mikro-organegoù en ur mod.
Dre-se int stag ouzh hor yec'hed.
Ha setu ken important eo hor mikrobiot m'eo liammet gant kleñvedoù pe kudennoù yec'hed.
Gallout a rer gwelout ar mikrobiot evel ur c'hempouez ekologel.
Da lavaret eo, eo pouezus kementad organeg-mañ-organeg.
Ma vez re stank un organeg bennak e cheñch emzalc'h ar mikrobiot a-bezh.
An efed kentañ a zo… kaout poan o tijeriñ.
Ar red-kof, ar foerell, alies.
Met gwashoc'h a zo c'hoazh.
Liammet kreñv eo hor bouzelloù gant hon empenn.
Dre un nervenn anvet le nerf vague e galleg da skouer,
met ivez dre ar gwad gant an hormonoù.
Ha diskouezet ez eus bet gant skiantourien ha skiantourezed
e vank un dornad mikro-organegoù e-barzh
mikrobiot an dud a zo tapet gant an diwaskadenn,
pe an dud tapet gant an "dépression".
Liammoù all a zo bet kavet etre stad mikrobiot ar bouzelloù
hag an aotegezh, l'autisme e galleg.
N'eo ket aes gouzout hag eñ eo al liamm ur gaoz pe un dilerc'h koulskoude,
met diskouez a ra eo ar c'hôf e-kreiz hor yec'hed.
Marteze ho peus c'hoant bremañ da c'houzout
penaos ober war-dro ho mikrobiot deoc'h-c'hwi !
Un nebeud traoù zo ezhomm da ziwall outo.
Kentañ tra, tremenit e-biou an antibiotikoù.
Re efedus int evit lazhañ ar bakteri, ar re jentil en o zouez.
Gwelloc'h eo o implijout ma n'eus diskoulm all ebet.
Da eil, klaskit debriñ predoù kempouez gant gwiennoù boued, fibres alimentaires,
a vez kavet da skouer e frouezh hag e legumaj.
Dre se e vo roet boued d'ho mikrobiot.
Hag evit echuiñ, moiaen zo da zebriñ mikroorganegoù krenn-ha-krak.
Kavet e vezont pe e pilulennoù e ti an apotiker, pe e meuzioù zo.
Meuzioù lakaet e go da skouer, evel ar c'haol-go pe ar choukroutenn,
ar yaourt, ha traoù all (kefir, kombucha, miso hag all hag all).
E berr gomzoù hon eus gwelet hiziv ez eus mikro-organegoù en ennomp, en hor bouzelloù : ar mikrobiot.
Important kenañ int evit dijeriñ hag evit hor yec'hed dre vras.
Lavaret em eus deoc'h int stank-mat.
Bez ez eus tost kement a vikro-organegoù evel ma'z eus kelligoù denel.
Ha neuze, dre se vefe diaes-diaes deomp, dibosubl zoken,
bevañ nemet gant kelligoù denel…
Piv omp-ni, a-benn ar fin?
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,116 @@
---
title: "#5 Mikrobot ar bouzelloù"
date: 2021-10-27T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./mikrobiotArBouzellou.jpg"
slug: "5-mikrobiot-ar-bouzellou"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**Mikrobiot ar bouzelloù**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/mikrobiot-ar-bouzellou/).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/mikrobiot-ar-bouzellou/embed/light" >}}
---
Hiziv e vo komzet eus boudoù bev bihan-bihan met a-bouez ruz evidomp-ni :
bakteri mikrobiot ar bouzelloù.
Krogomp neuze gant ar bakteri.
M'ho peus selaouet ma c'hronikenn diwar-benn gwezenn ar vuhez
ho peus dalc'het soñj outo marteze.
Buan ha buan, ur vakterienn zo ur organeg ha n'eo ket ul loen nag ur plant.
Bihan-spontus eo, tro ur mikrometr.
Kemerit ur milimetrad. N'eo ket bras dija.
Rannit anezhañ etre mil, setu ment ur vakterienn.
Neuze n'int ket bras met stank ha kapapl int !
Kavet e vezont e pep lec'h war an Douar hag en ennomp ivez, en hor c'horf.
Tro-dro 40 000 a viliardoù a vakteri a zo war pe en hor c'horf.
An niver-se a zo tamm pe damm ar memes hini evel an niver a gelligoù denel,
pe niver a seluloù m'ho peus c'hoant.
Spontus eo!
Setu bremañ e ouzomp petra eo ar bakteri.
Ha petra eo ar mikrobiot neuze?
Ur mikrobiot, rak meur a hini a zo un tammig e pep lec'h,
a zo an holl vikro-organegoù a zo o vevañ en ul lec'h bennak.
Lakaomp, en hor c'horf !
Evit lavarout ar wirionez, estreget ar bakteri a zo en ur mikrobiot.
Kavet e vez mikro-organegoù all evel ar goell (a zo ur seurt tog-touseg),
ha mikro-organegoù all c'hoazh.
Mat-tre. Hag ar bouzelloù neuze ?
D'am soñj e ouzoc'h mui pe vui da betra e servij ar re-mañ.
E-barzh ar stomog pe ar sac'h-boued e vez lonket pedijeret ar boued a zo bet troc'het a-dammigoù.
Met ne vefe ket ken efedus ha se e-unan,
peogwir ne c'hell ket ar c'horf dijeriñ tout kement seurt boued a zo.
Dre ma 'z eo bihan-spontus an organegoù ez eus kalz anezho en hor bouzelloù.
Hag a-bep-seurt zo ouzhpenn ! Petra a dalv an dra-se ?
Feiz… Liesseurt eo stumm ar mikro-organegoù met dreist-holl eo liesseurt o fonksion, pe o c'hefridi.
Ne c'hell ket pep organeg ober pep tra evel-just,
met pa vezont lakaet asambles e c'hellont ober kalz muioc'h, pep hini gant e roll.
Ha setu-int neuze da reiñ an dorn deomp e meur a zoare.
Da gentañ penn : an dijeriñ.
Pa vez lakaet a-stroll an organegoù-se, int gouest da esmoriñ pe da lakaat e bruzhun
al lodennoù eus hor boued na vezent ket lonket ganeomp hon-unan,
evel ar gwiennoù boued, pe fibres alimentaires ma karit.
Ar pezh a vez roet deomp gant ar mikro-organegoù a zo tammoù boued aesoc'h da lonkañ,
hag ivez gaz, a teu da vezañ brammoù ha loufoù.
N'eo ket echu, rak kefridioù all a zo gant ar mikrobiot !
Reiñ a reont sikour deomp evit kreñvaat hor reizhiad immunekaat,
pe système immunitaire m'ho peus c'hoant.
Gourdonet e vez hor sistem gant ar mikro-organegoù en ur mod.
Dre-se int stag ouzh hor yec'hed.
Ha setu ken important eo hor mikrobiot m'eo liammet gant kleñvedoù pe kudennoù yec'hed.
Gallout a rer gwelout ar mikrobiot evel ur c'hempouez ekologel.
Da lavaret eo, eo pouezus kementad organeg-mañ-organeg.
Ma vez re stank un organeg bennak e cheñch emzalc'h ar mikrobiot a-bezh.
An efed kentañ a zo… kaout poan o tijeriñ.
Ar red-kof, ar foerell, alies.
Met gwashoc'h a zo c'hoazh.
Liammet kreñv eo hor bouzelloù gant hon empenn.
Dre un nervenn anvet le nerf vague e galleg da skouer,
met ivez dre ar gwad gant an hormonoù.
Ha diskouezet ez eus bet gant skiantourien ha skiantourezed
e vank un dornad mikro-organegoù e-barzh
mikrobiot an dud a zo tapet gant an diwaskadenn,
pe an dud tapet gant an "dépression".
Liammoù all a zo bet kavet etre stad mikrobiot ar bouzelloù
hag an aotegezh, l'autisme e galleg.
N'eo ket aes gouzout hag eñ eo al liamm ur gaoz pe un dilerc'h koulskoude,
met diskouez a ra eo ar c'hôf e-kreiz hor yec'hed.
Marteze ho peus c'hoant bremañ da c'houzout
penaos ober war-dro ho mikrobiot deoc'h-c'hwi !
Un nebeud traoù zo ezhomm da ziwall outo.
Kentañ tra, tremenit e-biou an antibiotikoù.
Re efedus int evit lazhañ ar bakteri, ar re jentil en o zouez.
Gwelloc'h eo o implijout ma n'eus diskoulm all ebet.
Da eil, klaskit debriñ predoù kempouez gant gwiennoù boued, fibres alimentaires,
a vez kavet da skouer e frouezh hag e legumaj.
Dre se e vo roet boued d'ho mikrobiot.
Hag evit echuiñ, moiaen zo da zebriñ mikroorganegoù krenn-ha-krak.
Kavet e vezont pe e pilulennoù e ti an apotiker, pe e meuzioù zo.
Meuzioù lakaet e go da skouer, evel ar c'haol-go pe ar choukroutenn,
ar yaourt, ha traoù all (kefir, kombucha, miso hag all hag all).
E berr gomzoù hon eus gwelet hiziv ez eus mikro-organegoù en ennomp, en hor bouzelloù : ar mikrobiot.
Important kenañ int evit dijeriñ hag evit hor yec'hed dre vras.
Lavaret em eus deoc'h int stank-mat.
Bez ez eus tost kement a vikro-organegoù evel ma'z eus kelligoù denel.
Ha neuze, dre se vefe diaes-diaes deomp, dibosubl zoken,
bevañ nemet gant kelligoù denel…
Piv omp-ni, a-benn ar fin?
{{< cc "by nc" >}}

Binary file not shown.

After

Width:  |  Height:  |  Size: 408 KiB

Binary file not shown.

After

Width:  |  Height:  |  Size: 868 KiB

View file

@ -0,0 +1,83 @@
---
title: "#6 Ar go (1/2)"
date: 2021-11-10T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./arGo1.jpg"
slug: "6-ar-go-1"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**Ar go (2/2)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-go-1/).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-go-1/embed/light" >}}
---
Hiziv 'vo komzet eus boued !
Ur seurt boued resis a-walc'h : ar boued lakaet e go.
Menam menam.
Un digarez brav da gomz eus ar bakteri ur wech c'hoazh, hag o mignoned, ar goell !
Krogomp eta gant termenadur ar go, "la fermentation" e galleg.
Ar pal evit an organismoù a implij ar go eo tennañ energiezh eus o boued.
Treiñ a reont an tammoù boued e tammoù all, da lavaret eo, ur reaktadenn gimiek eo.
Alies-mat e teu ar glusid (ar sukr mar karit) da vezañ alkol pe ur gaz bennak.
Evit lavarout ar wirionez ez eus meur a zoare go.
'Pezh a cheñch ganto eo disoc'h ar reaktadenn, ar pezh a zo produet ganti.
Daou seurt go pennañ a zo neuze : an hini alkolek a brodu alkol,
hag an hini laezhek a brodu… trenkenn laezhek (acide lactique e galleg).
Eus an 2 seurt go e vo kaoz hiziv.
Ha piv a ra ar go neuze ?
Ar go a zo ur reaktadenn normal a-walc'h gant ar boudoù bev.
Ober a reomp-ni hon-unan ar reaktadenn-se ivez.
En hor c'hig e c'hoarvezh an dra-se, pa vez implijet kalz anezho.
Pa vezomp o redek buan-buan da skouer.
Met deomp en-dro d'ar go evit ar boued.
Ar pezh a zo interesant evidomp neuze eo ar go graet gant ar mikro-organismoù :
ar bakteri hag ar goell (la levure m'ho peus c'hoant).
Da gentañ, greomp un tamm tro war-zu an istor.
Boñ da gentañ tout n'eo ket an denelezh en deus ijinet ar go dija.
Evel em eus lavaret n'ez eus ezhomm eus un den evit lakaat ar boued e go :
ar mikro-organismoù an hini eo a zo a-bouez.
A setu neuze ar boued kentañ a zo bet bet lakaet e go a zo, moarvat… ar frouezh.
Gall' a reont, en ur mod, "en em lakaat e go".
Met gwir eo, ar go zo bet implijet kalz gant an dud, hag abaoe pell-pell zo.
Marteze a-walc'h abaoe ar paleolitik, 3 milion a vloavezhioù zo.
Hag an evajoù kentañ lakaet e go a zo bet graet da vare an neolitik, tro 9 mil bloaz zo.
Implijet eo bet ar goell, hag implijet e vez hiziv an deizh c'hoazh memes-mod,
evit kaout muioc'h a voued mat da zebriñ.
O tennañ an tammoù toksek eus ar plant da skouer,
met lakaet e vo ar gaoz war ar sujed-mañ diwezhatoc'h.
Tamm ha tamm eo bet implijet ar go, dre ar milvedoù hag ar c'hantvedoù.
Implijet eo bet evit ober bara gant ar bleud, evit ober fourmaj laezh gant al laezh ha me oar me.
Ur bloavezh a-bouez eo hini 1856.
Ur paotr brudet a-walc'h, aotrou Louis Pasteur, a oa krog da studiañ
en un doare skiantel ar go, goude bezañ kavet ar goell muiañ anavezet : "Saccharomyces cerevisiae",
da lavaret eo, ar goell-bier.
A-drugarez d'an holl draoù desket ez omp gouest hiziv da lakaat e go kalz traoù en un doare kontrollet.
Rak ret eo dibab un temperadur resis, peseurt mikro-organismoù zo da lakaat,
pegement a sukr e vez ezhomm da lakaat ha kement zo.
Setu implijet e vez ar go e pep lec'h er bed, abaoe milionoù a vloavezhioù.
Ur glad bras-divent eo, gant an holl doareoù d'ober liesseurt-kenañ.
Ha koulskoude eo ar go ur reaktadenn a vez anavezet gant tou' an dud,
kavet pe implijet gant an holl bobloù dre ar bed.
Peseurt boued, dre ar bed, a vez fardet gant ar go ?
War an dra-se vo lakaet ar gaoz gant ar rann a zeu.
Ha gwelet e vo ivez perak eo talvoudus-bras d'an holl.
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,83 @@
---
title: "#6 Ar go (1/2)"
date: 2021-11-10T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./arGo1.jpg"
slug: "6-ar-go-1"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**Ar go (1/2)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-go-1/).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-go-1/embed/light" >}}
---
Hiziv 'vo komzet eus boued !
Ur seurt boued resis a-walc'h : ar boued lakaet e go.
Menam menam.
Un digarez brav da gomz eus ar bakteri ur wech c'hoazh, hag o mignoned, ar goell !
Krogomp eta gant termenadur ar go, "la fermentation" e galleg.
Ar pal evit an organismoù a implij ar go eo tennañ energiezh eus o boued.
Treiñ a reont an tammoù boued e tammoù all, da lavaret eo, ur reaktadenn gimiek eo.
Alies-mat e teu ar glusid (ar sukr mar karit) da vezañ alkol pe ur gaz bennak.
Evit lavarout ar wirionez ez eus meur a zoare go.
'Pezh a cheñch ganto eo disoc'h ar reaktadenn, ar pezh a zo produet ganti.
Daou seurt go pennañ a zo neuze : an hini alkolek a brodu alkol,
hag an hini laezhek a brodu… trenkenn laezhek (acide lactique e galleg).
Eus an 2 seurt go e vo kaoz hiziv.
Ha piv a ra ar go neuze ?
Ar go a zo ur reaktadenn normal a-walc'h gant ar boudoù bev.
Ober a reomp-ni hon-unan ar reaktadenn-se ivez.
En hor c'hig e c'hoarvezh an dra-se, pa vez implijet kalz anezho.
Pa vezomp o redek buan-buan da skouer.
Met deomp en-dro d'ar go evit ar boued.
Ar pezh a zo interesant evidomp neuze eo ar go graet gant ar mikro-organismoù :
ar bakteri hag ar goell (la levure m'ho peus c'hoant).
Da gentañ, greomp un tamm tro war-zu an istor.
Boñ da gentañ tout n'eo ket an denelezh en deus ijinet ar go dija.
Evel em eus lavaret n'ez eus ezhomm eus un den evit lakaat ar boued e go :
ar mikro-organismoù an hini eo a zo a-bouez.
A setu neuze ar boued kentañ a zo bet bet lakaet e go a zo, moarvat… ar frouezh.
Gall' a reont, en ur mod, "en em lakaat e go".
Met gwir eo, ar go zo bet implijet kalz gant an dud, hag abaoe pell-pell zo.
Marteze a-walc'h abaoe ar paleolitik, 3 milion a vloavezhioù zo.
Hag an evajoù kentañ lakaet e go a zo bet graet da vare an neolitik, tro 9 mil bloaz zo.
Implijet eo bet ar goell, hag implijet e vez hiziv an deizh c'hoazh memes-mod,
evit kaout muioc'h a voued mat da zebriñ.
O tennañ an tammoù toksek eus ar plant da skouer,
met lakaet e vo ar gaoz war ar sujed-mañ diwezhatoc'h.
Tamm ha tamm eo bet implijet ar go, dre ar milvedoù hag ar c'hantvedoù.
Implijet eo bet evit ober bara gant ar bleud, evit ober fourmaj laezh gant al laezh ha me oar me.
Ur bloavezh a-bouez eo hini 1856.
Ur paotr brudet a-walc'h, aotrou Louis Pasteur, a oa krog da studiañ
en un doare skiantel ar go, goude bezañ kavet ar goell muiañ anavezet : "Saccharomyces cerevisiae",
da lavaret eo, ar goell-bier.
A-drugarez d'an holl draoù desket ez omp gouest hiziv da lakaat e go kalz traoù en un doare kontrollet.
Rak ret eo dibab un temperadur resis, peseurt mikro-organismoù zo da lakaat,
pegement a sukr e vez ezhomm da lakaat ha kement zo.
Setu implijet e vez ar go e pep lec'h er bed, abaoe milionoù a vloavezhioù.
Ur glad bras-divent eo, gant an holl doareoù d'ober liesseurt-kenañ.
Ha koulskoude eo ar go ur reaktadenn a vez anavezet gant tou' an dud,
kavet pe implijet gant an holl bobloù dre ar bed.
Peseurt boued, dre ar bed, a vez fardet gant ar go ?
War an dra-se vo lakaet ar gaoz gant ar rann a zeu.
Ha gwelet e vo ivez perak eo talvoudus-bras d'an holl.
{{< cc "by nc" >}}

Binary file not shown.

After

Width:  |  Height:  |  Size: 869 KiB

View file

@ -0,0 +1,99 @@
---
title: "#7 Ar go (2/2)"
date: 2021-11-24T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./arGo2.jpg"
slug: "7-ar-go-2"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**Ar go (2/2)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-go-2/).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-go-2/embed/light" >}}
---
Hiziv e vo kendalc'het gant ar pezh 'oamp krog da gaozeal er gronikenn ziwezhañ.
Eus ar go e vo komzet adarre.
Klasket vo ober tro ar bed evit kompren peseurt boued a zo graet gant ar go.
Met komprenet 'vo ivez da betra e c'hell servijout.
Deomp dezhi !
E-giz hon eus gwelet er gronikenn ziwezhañ, kozh-Noe eo ar boued lakaet e go.
Kavet e vez e pep korn ar bed a bep seurt boued fardet gant ar go.
Perak 'ta eo ken talvoudus? Perak 'ta eo ken brudet, ken implijet ?
Feiz, kaset e vez kalz tuoù traoù mat gant ar go.
An implij kentañ hervezon eo mirout ar boued.
Gras d'ar go e c'heller kaout boued mat da zebriñ,
pa n'eus ket moaien d'ober an eost lakaomp.
Ar fourmaj laezh a zo ur skouer vat evit an dra-se.
Gallout a reer mirout un tamm fourmaj-laezh kalz pelloc'h eget laezh fresk.
Penaos ez a en-dro neuze ?
Ar boued a zeu da vezañ un tammig trenk pa vez lakaet da c'hoiñ,
gras d'ar mikro-organismoù.
Ha setu an organismoù all, an organismoù a lakje ar boued da vezañ brein,
setu-int divarrek da vevañ ha da broduiñ elfennoù toksek.
Memes mod, ur efed all zo c'hoazh gant ar go :
distrujañ a ra an traoù pistrius a zo er boued,
an traoù toksek ma karit.
'Fin, lakaat a ra ar boued toksek da vezañ mat da zebriñ. Pe mat da evañ.
An dour, lakaomp. Alies-mat ne vez ket mat da evañ en natur.
Met pa vez lakaet an dour e go,
an dra-se zo un doare da burifïañ anezhañ, mod pe vod.
Penaos en ober ? Feiz : kemeret vez frouezh da skouer, rak kalz dour zo e-barzh.
Ar sukr a zo enno a vez implijet gant ar mikro-organismoù ur wech ouzhpenn.
Alkol vez produet ha dre-se 'vez lazhet an organismoù toksek all.
Ha setu penaos e c'hell bezañ ar chistr kalz yac'hoc'h eget dour ur puñs.
Boñ, arabat evañ re memestra.
An dour a zo mat-tre en deiz-hiziv !
Evit echuiñ gant tuoù mat ar go, lakaomp ar gaoz war ar blaz hag ar c'hwezh,
rak ouzhpenn ar mirout 'vez degaset gant ar go.
Kemeromp ur skouer all eus ur boued lakaet e go : ar bara.
Diouzh ar bleud e cheñch ar blaz, met ivez diouzh ar go,
ha diouzh an doare e vez lakaet da labourat.
Toaz-bara a vez lakaet da c'hoiñ gant ur sac'hadig goedenn
(un sachet de levure boulangère, e galleg),
n'eo ket toutafait memes tra ha toaz-bara gant goell (le levain e galleg).
N'ez eus nemet ur spesad a vikro-organismoù er sac'hadig, pa 'z eus ur bochad er goell.
Ar blaz a c'hell cheñch eus un eil goell d'egile zoken,
pa vez disheñvel kementad spesad-mañ-spesad.
Goude bezañ komprenet perak eo talvoudus-mat ar goiñ,
greomp un tamm tro dre ar bed evit renabliñ un nebeud skouerioù eus boued lakaet e go.
Krogomp gant ar pezh a vez kavet e Breizh.
Bier a zo, evel-just.
Un evaj a zo ennañ heiz (pe orge e galleg)
a c'hell bezañ leusket da c'hoiñ ivez.
Hag ar chistr, gant sukr an avaloù a zo trawalc'h evit ar mikro-organismoù d'ober o labour.
Kavet 'vez ivez e Breizh al laezh-ribod, a zo un tammig trenkoc'h eget al laezh fresk.
Gwechal e veze evet asambles gant patatez, pe gant krampouezh gwinizh-du.
E peurest ar bed e vez debret pe evet traoù laosket da c'hoiñ ivez.
Evel ar c'hombucha da skouer, a zo un evaj eus bro Sina fardet gant te, sukr, ha lakaet da c'hoiñ.
Dont a ra da vezañ un tamm pikant ha trenkik.
Cheñch a ra ar blaz hervez an te,
pe ar mikro-organismoù a zo e-barzh hag an amzer a gemer evit goiñ.
Un evaj all zo c'hoazh, hag a zo brudet a-walc'h ivez : ar c'hefir.
Eus ar C'haokaz e teu. E plas an te e vez lakaet chug frouezh.
Gant an daou evaj-mañ e c'heller dastum ar goell, hag eo ar pezh solud a chom.
Implijet e vez evit fardañ bouteilhadoù kefir all pe c'hoaz e c'heller profañ anezhañ da vignoned !
Gant se e vo klozet an div gronikenn diwar-benn ar go.
Gwelet hon eus buan ha buan istor ar go, penaos ez a en-dro,
da betra servij, ha renablet hon eus un nebeud skouerioù.
Hiziv e c'hellit sellout en-dro deoc'h ha kavout a rit sur a-walc'h
boued all lakaet e go, pep-lec'h, sur eo ha n'eo ket marteze!
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,99 @@
---
title: "#7 Ar go (2/2)"
date: 2021-11-24T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./arGo2.jpg"
slug: "7-ar-go-2"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**Ar go (2/2)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-go-2/).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-go-2/embed/light" >}}
---
Hiziv e vo kendalc'het gant ar pezh 'oamp krog da gaozeal er gronikenn ziwezhañ.
Eus ar go e vo komzet adarre.
Klasket vo ober tro ar bed evit kompren peseurt boued a zo graet gant ar go.
Met komprenet 'vo ivez da betra e c'hell servijout.
Deomp dezhi !
E-giz hon eus gwelet er gronikenn ziwezhañ, kozh-Noe eo ar boued lakaet e go.
Kavet e vez e pep korn ar bed a bep seurt boued fardet gant ar go.
Perak 'ta eo ken talvoudus? Perak 'ta eo ken brudet, ken implijet ?
Feiz, kaset e vez kalz tuoù traoù mat gant ar go.
An implij kentañ hervezon eo mirout ar boued.
Gras d'ar go e c'heller kaout boued mat da zebriñ,
pa n'eus ket moaien d'ober an eost lakaomp.
Ar fourmaj laezh a zo ur skouer vat evit an dra-se.
Gallout a reer mirout un tamm fourmaj-laezh kalz pelloc'h eget laezh fresk.
Penaos ez a en-dro neuze ?
Ar boued a zeu da vezañ un tammig trenk pa vez lakaet da c'hoiñ,
gras d'ar mikro-organismoù.
Ha setu an organismoù all, an organismoù a lakje ar boued da vezañ brein,
setu-int divarrek da vevañ ha da broduiñ elfennoù toksek.
Memes mod, ur efed all zo c'hoazh gant ar go :
distrujañ a ra an traoù pistrius a zo er boued,
an traoù toksek ma karit.
'Fin, lakaat a ra ar boued toksek da vezañ mat da zebriñ. Pe mat da evañ.
An dour, lakaomp. Alies-mat ne vez ket mat da evañ en natur.
Met pa vez lakaet an dour e go,
an dra-se zo un doare da burifïañ anezhañ, mod pe vod.
Penaos en ober ? Feiz : kemeret vez frouezh da skouer, rak kalz dour zo e-barzh.
Ar sukr a zo enno a vez implijet gant ar mikro-organismoù ur wech ouzhpenn.
Alkol vez produet ha dre-se 'vez lazhet an organismoù toksek all.
Ha setu penaos e c'hell bezañ ar chistr kalz yac'hoc'h eget dour ur puñs.
Boñ, arabat evañ re memestra.
An dour a zo mat-tre en deiz-hiziv !
Evit echuiñ gant tuoù mat ar go, lakaomp ar gaoz war ar blaz hag ar c'hwezh,
rak ouzhpenn ar mirout 'vez degaset gant ar go.
Kemeromp ur skouer all eus ur boued lakaet e go : ar bara.
Diouzh ar bleud e cheñch ar blaz, met ivez diouzh ar go,
ha diouzh an doare e vez lakaet da labourat.
Toaz-bara a vez lakaet da c'hoiñ gant ur sac'hadig goedenn
(un sachet de levure boulangère, e galleg),
n'eo ket toutafait memes tra ha toaz-bara gant goell (le levain e galleg).
N'ez eus nemet ur spesad a vikro-organismoù er sac'hadig, pa 'z eus ur bochad er goell.
Ar blaz a c'hell cheñch eus un eil goell d'egile zoken,
pa vez disheñvel kementad spesad-mañ-spesad.
Goude bezañ komprenet perak eo talvoudus-mat ar goiñ,
greomp un tamm tro dre ar bed evit renabliñ un nebeud skouerioù eus boued lakaet e go.
Krogomp gant ar pezh a vez kavet e Breizh.
Bier a zo, evel-just.
Un evaj a zo ennañ heiz (pe orge e galleg)
a c'hell bezañ leusket da c'hoiñ ivez.
Hag ar chistr, gant sukr an avaloù a zo trawalc'h evit ar mikro-organismoù d'ober o labour.
Kavet 'vez ivez e Breizh al laezh-ribod, a zo un tammig trenkoc'h eget al laezh fresk.
Gwechal e veze evet asambles gant patatez, pe gant krampouezh gwinizh-du.
E peurest ar bed e vez debret pe evet traoù laosket da c'hoiñ ivez.
Evel ar c'hombucha da skouer, a zo un evaj eus bro Sina fardet gant te, sukr, ha lakaet da c'hoiñ.
Dont a ra da vezañ un tamm pikant ha trenkik.
Cheñch a ra ar blaz hervez an te,
pe ar mikro-organismoù a zo e-barzh hag an amzer a gemer evit goiñ.
Un evaj all zo c'hoazh, hag a zo brudet a-walc'h ivez : ar c'hefir.
Eus ar C'haokaz e teu. E plas an te e vez lakaet chug frouezh.
Gant an daou evaj-mañ e c'heller dastum ar goell, hag eo ar pezh solud a chom.
Implijet e vez evit fardañ bouteilhadoù kefir all pe c'hoaz e c'heller profañ anezhañ da vignoned !
Gant se e vo klozet an div gronikenn diwar-benn ar go.
Gwelet hon eus buan ha buan istor ar go, penaos ez a en-dro,
da betra servij, ha renablet hon eus un nebeud skouerioù.
Hiziv e c'hellit sellout en-dro deoc'h ha kavout a rit sur a-walc'h
boued all lakaet e go, pep-lec'h, sur eo ha n'eo ket marteze!
{{< cc "by nc" >}}

Binary file not shown.

After

Width:  |  Height:  |  Size: 627 KiB

View file

@ -0,0 +1,100 @@
---
title: "#8 An tardigrad"
date: 2021-12-08T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./anTardigrad.jpg"
slug: "8-an-tardigrad"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**An tardigrad**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-tardigrad/).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-tardigrad/embed/light" >}}
---
Hiziv 'vo graet anaoudegezh gant ul loen, un organism kreñv,
ur superloen a c'hellfemp lavarout zoken : an tardigrad.
Petra eo al loen-se ?
Arzhig dour 'vez graet anezhañ a-wechoù, rak sechañ a ra d'un arzhig.
Met kalz bihanoc'h eo evit un arzh : bihanoc'h eget ur milimetr eo.
E latin e vez anvet Tardigrada, hag evit lavaret ar wirionez,
n'eo ket ul loen met kentoc'h ur familhad a loened.
Ur phylum, evit ar re sot gant rummañ ar spesadoù.
Liesseurt int aze : tro-dro 1000 spesad a zo bet deskrivet betek poent.
A-raok lâret deoc'h perak eo ul loen ispisial,
dav eo deomp klask gouzout petra eo an tardigrad da gentañ,
pe kentoc'h pelec'h emañ an tartigraded war gwezenn ar vuhez.
Ma 'peus disoñjet petra eo ar wezenn-mañ e c'hellit selaou pe adselaou
an eil rann eus ar gronikenn Brav ha bev.
Ul loen eo, setu eo renket e-touezh an Eukaryota.
Heñvel a-walc'h eo ouzh an Arthropoda,
da lâret eo, an amprevaned, asambles gant ar c'hresteneged/c'hrustaceed.
Lakaet eo bet e-giz-se ablamour d'e neuz.
Met a-benn vez sellet deus e jenom, deus e ADN ma karit,
'vez gwelet eo heñvel a-walc'h deus an nematoded.
An nematod zo ur seurt preñv.
Met an dra-se n'eo ket sur, ha setu emañ ar skiantourien ha skiantourezed
o klask kompren an dra-se c'hoazh.
Perak em eus bet c'hoant da gomz diwar o fenn neuze ?
Un tamm ispisial int.
Da gentañ penn e vezont kavet un tammig e pep lec'h war an Douar.
Plijout a ra kalz dezho bezañ er c'hoadoù pe en toundra, e lec'hioù ma vez kavet enno kinvi pe man.
Kinvi a vez debret ganto, ha liken ivez.
Hag a-wechoù e tebront tardigraded all.
Kavet e vezont ivez e lec'hioù uhel-spontus, evel war menezioù Himalaya.
Mat eo ar jeu ganto du-hont.
Met lod vez kavet e-barzh ar mor ivez, don-don.
Hag 'barzh an traezh ivez.
Un tammig e pep lec'h, a lavaran deoc'h.
E bourzh ar savlec'h egor etrebroadel (station spatiale internationale e galleg), zoken,
peogwir int studiet kalz eno.
Gouest int da vont da gousket, feiz, ur c'housk ispisial, a vez anvet 'kriptobiose'.
Eus "crypto", a dalv kuzhet ha "biose", ar vuhez.
An organismoù a zo gouest d'ober kemend-all a c'hell paouez da vevañ, pe dost.
O metabolism, da lâret eo an holl reaktadennoù kimiek a c'hoarvezh en o c'helligoù,
a teu da vezañ ral.
Kreñv-bominabl int pa vezont e-giz-se.
Ne z'int ket war gozhaat da skouer :
gal a reont bevañ e-pad bloavezhioù ha bloavezhioù pa vezont e kriptobios.
Chom a reont bev memes gant temperadurioù a bep-seurt :
ugent deres dindan zero da skouer,
met a-wechoù 150 deres ivez.
Dav eo lavarout n'eo ket an holl spesadoù a dardigraded gouest d'ober pep tra,
met bamus int memestra.
Un nebeud spesadoù a c'hell añduriñ goullo an egor.
Pe ar c'hontrol, ur gwask spontus evel mil gwech gwask an aer.
Gallout a reont chom bev en egor.
N'eo ket plijus bevañ du-se abalamour d'ar skinadoù.
Ni 'vefe hanter varv gant ar skinoù, met gal a ra tardigraded so gouzañviñ anezho.
Diskouezet ez eus bet eo gouest ur spesad bennak da zerc'hel ouzh ar skinoù ultraviolet pe ultravouk
en ur dreiñ anezho da goulou glas.
E lec'h lonkañ an energiezh, a rafe drouk d'an organeg, eo-hi adheñchet en ur mod.
Un doare all, implijet gant ur spesad all, a zo mont da sec'hiñ.
Bezañ sec'h-mat a lak an organegoù-se da c'houzañviñ ar skinoù X.
Memes-mod, e c'hellont ivez bevañ en un en-dro hag a zo sec'h-mat,
evel dezerzhioù, pa vefent sec'h ha tomm pe sec'h ha yen-ki.
Hag evit echuiñ, memestra, int gouest d'ober traoù all c'hoazh.
Gouzañviñ endroioù gant nebeut-tre a oksijen, pe bezañ en dour gant kalz a holen.
Graet hon eus anaoudegezh gant ur familhad a organegoù : an tardigraded.
Liesseurt int, ha gouest int d'ober traoù dreistordinal.
Lod a lavar, memes, eo tost dibosupl d'an douar bezañ difrouezh pe steril penn-da-benn,
abalamour d'an tardigraded just a-walc'h.
Int a c'hello gouzañviñ n'eus forzh peseurt gwallreuzioù.
Met ni a vo aet kuit abaoe pell dija, moarvat.
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,100 @@
---
title: "#8 An tardigrad"
date: 2021-12-08T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./anTardigrad.jpg"
slug: "8-an-tardigrad"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**An tardigrad**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-tardigrad/).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-tardigrad/embed/light" >}}
---
Hiziv 'vo graet anaoudegezh gant ul loen, un organism kreñv,
ur superloen a c'hellfemp lavarout zoken : an tardigrad.
Petra eo al loen-se ?
Arzhig dour 'vez graet anezhañ a-wechoù, rak sechañ a ra d'un arzhig.
Met kalz bihanoc'h eo evit un arzh : bihanoc'h eget ur milimetr eo.
E latin e vez anvet Tardigrada, hag evit lavaret ar wirionez,
n'eo ket ul loen met kentoc'h ur familhad a loened.
Ur phylum, evit ar re sot gant rummañ ar spesadoù.
Liesseurt int aze : tro-dro 1000 spesad a zo bet deskrivet betek poent.
A-raok lâret deoc'h perak eo ul loen ispisial,
dav eo deomp klask gouzout petra eo an tardigrad da gentañ,
pe kentoc'h pelec'h emañ an tartigraded war gwezenn ar vuhez.
Ma 'peus disoñjet petra eo ar wezenn-mañ e c'hellit selaou pe adselaou
an eil rann eus ar gronikenn Brav ha bev.
Ul loen eo, setu eo renket e-touezh an Eukaryota.
Heñvel a-walc'h eo ouzh an Arthropoda,
da lâret eo, an amprevaned, asambles gant ar c'hresteneged/c'hrustaceed.
Lakaet eo bet e-giz-se ablamour d'e neuz.
Met a-benn vez sellet deus e jenom, deus e ADN ma karit,
'vez gwelet eo heñvel a-walc'h deus an nematoded.
An nematod zo ur seurt preñv.
Met an dra-se n'eo ket sur, ha setu emañ ar skiantourien ha skiantourezed
o klask kompren an dra-se c'hoazh.
Perak em eus bet c'hoant da gomz diwar o fenn neuze ?
Un tamm ispisial int.
Da gentañ penn e vezont kavet un tammig e pep lec'h war an Douar.
Plijout a ra kalz dezho bezañ er c'hoadoù pe en toundra, e lec'hioù ma vez kavet enno kinvi pe man.
Kinvi a vez debret ganto, ha liken ivez.
Hag a-wechoù e tebront tardigraded all.
Kavet e vezont ivez e lec'hioù uhel-spontus, evel war menezioù Himalaya.
Mat eo ar jeu ganto du-hont.
Met lod vez kavet e-barzh ar mor ivez, don-don.
Hag 'barzh an traezh ivez.
Un tammig e pep lec'h, a lavaran deoc'h.
E bourzh ar savlec'h egor etrebroadel (station spatiale internationale e galleg), zoken,
peogwir int studiet kalz eno.
Gouest int da vont da gousket, feiz, ur c'housk ispisial, a vez anvet 'kriptobiose'.
Eus "crypto", a dalv kuzhet ha "biose", ar vuhez.
An organismoù a zo gouest d'ober kemend-all a c'hell paouez da vevañ, pe dost.
O metabolism, da lâret eo an holl reaktadennoù kimiek a c'hoarvezh en o c'helligoù,
a teu da vezañ ral.
Kreñv-bominabl int pa vezont e-giz-se.
Ne z'int ket war gozhaat da skouer :
gal a reont bevañ e-pad bloavezhioù ha bloavezhioù pa vezont e kriptobios.
Chom a reont bev memes gant temperadurioù a bep-seurt :
ugent deres dindan zero da skouer,
met a-wechoù 150 deres ivez.
Dav eo lavarout n'eo ket an holl spesadoù a dardigraded gouest d'ober pep tra,
met bamus int memestra.
Un nebeud spesadoù a c'hell añduriñ goullo an egor.
Pe ar c'hontrol, ur gwask spontus evel mil gwech gwask an aer.
Gallout a reont chom bev en egor.
N'eo ket plijus bevañ du-se abalamour d'ar skinadoù.
Ni 'vefe hanter varv gant ar skinoù, met gal a ra tardigraded so gouzañviñ anezho.
Diskouezet ez eus bet eo gouest ur spesad bennak da zerc'hel ouzh ar skinoù ultraviolet pe ultravouk
en ur dreiñ anezho da goulou glas.
E lec'h lonkañ an energiezh, a rafe drouk d'an organeg, eo-hi adheñchet en ur mod.
Un doare all, implijet gant ur spesad all, a zo mont da sec'hiñ.
Bezañ sec'h-mat a lak an organegoù-se da c'houzañviñ ar skinoù X.
Memes-mod, e c'hellont ivez bevañ en un en-dro hag a zo sec'h-mat,
evel dezerzhioù, pa vefent sec'h ha tomm pe sec'h ha yen-ki.
Hag evit echuiñ, memestra, int gouest d'ober traoù all c'hoazh.
Gouzañviñ endroioù gant nebeut-tre a oksijen, pe bezañ en dour gant kalz a holen.
Graet hon eus anaoudegezh gant ur familhad a organegoù : an tardigraded.
Liesseurt int, ha gouest int d'ober traoù dreistordinal.
Lod a lavar, memes, eo tost dibosupl d'an douar bezañ difrouezh pe steril penn-da-benn,
abalamour d'an tardigraded just a-walc'h.
Int a c'hello gouzañviñ n'eus forzh peseurt gwallreuzioù.
Met ni a vo aet kuit abaoe pell dija, moarvat.
{{< cc "by nc" >}}

Binary file not shown.

After

Width:  |  Height:  |  Size: 804 KiB

View file

@ -0,0 +1,114 @@
---
title: "#9 An ADN (1/3)"
date: 2021-12-22T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./anAdn1.jpg"
slug: "9-an-adn-1"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**An ADN (1/3)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-adn-1/).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-adn-1/embed/light" >}}
---
Gant ar gronikenn "Brav ha bev" eo bet lakaet ar gaoz war ar boudoù bev.
Komzet em eus un tammig diwar-benn an istor ivez, istor ar bioloji/vevoniezh
gant Darwin hag e veaj war bourz ar Beagle.
Hiziv e vo komzet eus ur vrikenn a vez kavet gant an holl voudoù bev : an ADN.
Kalz traoù zo da lâret diwar-benn ar volekulenn-mañ,
hag an dra-se zo kaoz e vo graet un heuliad kronikennoù.
Hiziv vo komañset gant an diazez : ar gimiezh ha penaos eo bet lakaet war wel an ADN.
Deomp dezhi !
Kroget 'vo gant 'pezh a sell ouzh ar gimiezh.
N'eo ket ar pep pouezusañ, fin, evidon,
met reiñ a ra deomp un termenadur memestra.
E brezhoneg, ADN a vez anvet TDN, evit trenkenn dezoksiribonukleek.
Kement ger e-barzh an anv-se en deus talvoudegezh.
E kimiezh, un drenkenn (pe un asid m'ho peus c'hoant), a zo un doare molekul.
Dezoksiribo-Nukleek a c'hell bezañ troc'het :
dezoksiribo da gentañ ha nukleek da heul.
E gwirionez e vez aozet ar volekulenn-mañ gant kalz a dammoù heñvel.
Brik en eur mod.
Pep brikenn a zo enni ur sukr, da lâret eo, un doare molekul.
Dezoksiribose eo anv ar sukr-mañ.
Ha stag ouzh ar sukr ez eus ur vazenn (une base e galleg).
En ADN ez eus peder anezho.
Diouzh ar vazenn-mañ e cheñch anv ar vrikenn.
Ha peder brikenn zo neuze : A, T, C ha G.
Lizherennoù an ADN an hini eo, pe ar c'hod genetek.
Gwelet e vo diwezhatoc'h da betra 'servijont.
Dre vras neuze, asid dezoksiribonukleek a dalv
kement hag ur pezh molekulenn gant lizherennoù enni A, T, C ha G.
Evit echuiñ gant kimiezh an ADN, lakaomp ar gaoz war e stumm.
Dont a ra ur bern soñjoù deoc'h pa vez komzet eus an ADN marteze.
Stummet eo gant div neudenn (deux brins e galleg mar karit).
An div neudenn zo stag an eil ouzh eben.
Ha stumm ur viñs, pe un helis, o deus asambles.
Tra-walc'h gant ar gimiezh bremañ, komzomp eus traoù fentusoc'h !
Pelec'h 'vez kavet an ADN ?
Feiz, e-barzh tout an traoù bev war an Douar!
An holl organismoù zo ADN en enno.
Evit organismoù zo, evel ar bakteri, e vez kavet an ADN un tamm pep lec'h er gellig, er "cellule" mar karit.
Hag evit organismoù all, e vez renket e-barzh an nukleus (le noyau) a zo e-barzh ar gellig.
Setu, e-barzh kelligoù hor c'hroc'hen ez eus ADN,
hag e-barzh kelligoù delioù ho plantenn muiañ karet ivez.
Ur volekulenn eo an ADN neuze, ha bihan-bihan eo.
Penaos eo bet diskoachet neuze?
Adalek an 19vet kantved e veze anavezet mui pe vui an herezh (l'hérédité e galleg).
Met ne oa tamm prouenn ebet evit displegañ penaos ez ae en-dro.
E 1927, un den eus bro Rusia, Nikolai Koltsov,
en doa soñjet en ur volekulenn hag a vefe bras a-walc'h.
Deskrivet en doa an ADN dre vras, met ne oa nemet ur santadur, ur soñj.
Ha bremañ vo safaret eus un degouezh a c'hoarvez alies e-barzh bed ar skiantoù.
Laeret eo bet labour ur vaouez.
Daou baotr o deus tapet ar gloar ha tost ankounac'het eo bet ar vaouez.
Selaouit an istor-mañ.
E 1952 emaomp, en un arnodva (ul laboratouer m'ho peus c'hoant) e Londrez, e King's College.
O paouez kemer ur foto emañ ur studier, Raymond Gosling.
Ur foto ispisial, graet gant skinoù X.
Ha labourat a ra evit ur skiantourez a-feson, Rosalind Franklin.
Emañ-hi o studiañ framm pe strukturenn an ADN, ha labour zo war an dachenn-se er mare-mañ.
Ar foto en deus kemeret Gosling a zo bet kaset da daou baotr :
Francis Crick ha James Watson.
Emañ int o-daou oc'h ober studioù war framm an ADN ivez.
Kavet o deus kalz traoù, hag evit lavarout ar wirionez, o deus furmekaet pe formaliset framm an ADN.
Met sikouret int bet gant ar foto, hep Rosalin Franklin da c'houzout.
Ha n'o deus lâret netra evit trugarekaat Franklin,
ar pezh n'eo ket mad er bed skiantel evel e lec'h all ivez a-benn ar fin.
Ger ebet c'hoazh pa 'z eo bet roet ar priz Nobel dezho evit o labour.
Siwazh kalz skouerioù mod-se zo, gant maouezed hag o defe ranket bezañ enoret, ha bezañ anavezet muioc'h.
Setu, abaoe e ouzomp eo an ADN ur volekulenn gant stumm un helis doubl.
Hag evit echuiñ, e 1957 en deus Francis Crick skrivet ur pennad skiantel
hag en deus graet al liamm etre ar jenoù (da lâret eo an ADN) hag ar proteinoù.
Met komzet e vo eus al liamm-se diwezatoc'h.
Evel-just ez eus bet kavet traoù all diwar-benn an ADN.
Ha kavet 'vez traoù hiziv an deiz c'hoazh.
Met trawalc'h 'peus bet e-giz-se gant ar gronikenn-mañ! :-)
Kroget omp hiziv gant ur veaj evit ober anaoudegezh gant ur bed diwel ha bihan : bed an ADN.
Gwelet hon eus petra eo, pelec'h 'vez kavet hag un nebeud traoù diwar-benn ar mod eo bet kavet.
Kalz traoù a zo da lâret c'hoazh, peogwir e c'hellomp sellet ouzh ar volekulenn-mañ gant meur a zoare,
evel ma vo gwelet er rann a zeu!
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -0,0 +1,114 @@
---
title: "#9 An ADN (1/3)"
date: 2021-12-22T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./anAdn1.jpg"
slug: "9-an-adn-1"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**An ADN (1/3)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-adn-1/).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-adn-1/embed/light" >}}
---
Gant ar gronikenn "Brav ha bev" eo bet lakaet ar gaoz war ar boudoù bev.
Komzet em eus un tammig diwar-benn an istor ivez, istor ar bioloji/vevoniezh
gant Darwin hag e veaj war bourz ar Beagle.
Hiziv e vo komzet eus ur vrikenn a vez kavet gant an holl voudoù bev : an ADN.
Kalz traoù zo da lâret diwar-benn ar volekulenn-mañ,
hag an dra-se zo kaoz e vo graet un heuliad kronikennoù.
Hiziv vo komañset gant an diazez : ar gimiezh ha penaos eo bet lakaet war wel an ADN.
Deomp dezhi !
Kroget 'vo gant 'pezh a sell ouzh ar gimiezh.
N'eo ket ar pep pouezusañ, fin, evidon,
met reiñ a ra deomp un termenadur memestra.
E brezhoneg, ADN a vez anvet TDN, evit trenkenn dezoksiribonukleek.
Kement ger e-barzh an anv-se en deus talvoudegezh.
E kimiezh, un drenkenn (pe un asid m'ho peus c'hoant), a zo un doare molekul.
Dezoksiribo-Nukleek a c'hell bezañ troc'het :
dezoksiribo da gentañ ha nukleek da heul.
E gwirionez e vez aozet ar volekulenn-mañ gant kalz a dammoù heñvel.
Brik en eur mod.
Pep brikenn a zo enni ur sukr, da lâret eo, un doare molekul.
Dezoksiribose eo anv ar sukr-mañ.
Ha stag ouzh ar sukr ez eus ur vazenn (une base e galleg).
En ADN ez eus peder anezho.
Diouzh ar vazenn-mañ e cheñch anv ar vrikenn.
Ha peder brikenn zo neuze : A, T, C ha G.
Lizherennoù an ADN an hini eo, pe ar c'hod genetek.
Gwelet e vo diwezhatoc'h da betra 'servijont.
Dre vras neuze, asid dezoksiribonukleek a dalv
kement hag ur pezh molekulenn gant lizherennoù enni A, T, C ha G.
Evit echuiñ gant kimiezh an ADN, lakaomp ar gaoz war e stumm.
Dont a ra ur bern soñjoù deoc'h pa vez komzet eus an ADN marteze.
Stummet eo gant div neudenn (deux brins e galleg mar karit).
An div neudenn zo stag an eil ouzh eben.
Ha stumm ur viñs, pe un helis, o deus asambles.
Tra-walc'h gant ar gimiezh bremañ, komzomp eus traoù fentusoc'h !
Pelec'h 'vez kavet an ADN ?
Feiz, e-barzh tout an traoù bev war an Douar!
An holl organismoù zo ADN en enno.
Evit organismoù zo, evel ar bakteri, e vez kavet an ADN un tamm pep lec'h er gellig, er "cellule" mar karit.
Hag evit organismoù all, e vez renket e-barzh an nukleus (le noyau) a zo e-barzh ar gellig.
Setu, e-barzh kelligoù hor c'hroc'hen ez eus ADN,
hag e-barzh kelligoù delioù ho plantenn muiañ karet ivez.
Ur volekulenn eo an ADN neuze, ha bihan-bihan eo.
Penaos eo bet diskoachet neuze?
Adalek an 19vet kantved e veze anavezet mui pe vui an herezh (l'hérédité e galleg).
Met ne oa tamm prouenn ebet evit displegañ penaos ez ae en-dro.
E 1927, un den eus bro Rusia, Nikolai Koltsov,
en doa soñjet en ur volekulenn hag a vefe bras a-walc'h.
Deskrivet en doa an ADN dre vras, met ne oa nemet ur santadur, ur soñj.
Ha bremañ vo safaret eus un degouezh a c'hoarvez alies e-barzh bed ar skiantoù.
Laeret eo bet labour ur vaouez.
Daou baotr o deus tapet ar gloar ha tost ankounac'het eo bet ar vaouez.
Selaouit an istor-mañ.
E 1952 emaomp, en un arnodva (ul laboratouer m'ho peus c'hoant) e Londrez, e King's College.
O paouez kemer ur foto emañ ur studier, Raymond Gosling.
Ur foto ispisial, graet gant skinoù X.
Ha labourat a ra evit ur skiantourez a-feson, Rosalind Franklin.
Emañ-hi o studiañ framm pe strukturenn an ADN, ha labour zo war an dachenn-se er mare-mañ.
Ar foto en deus kemeret Gosling a zo bet kaset da daou baotr :
Francis Crick ha James Watson.
Emañ int o-daou oc'h ober studioù war framm an ADN ivez.
Kavet o deus kalz traoù, hag evit lavarout ar wirionez, o deus furmekaet pe formaliset framm an ADN.
Met sikouret int bet gant ar foto, hep Rosalin Franklin da c'houzout.
Ha n'o deus lâret netra evit trugarekaat Franklin,
ar pezh n'eo ket mad er bed skiantel evel e lec'h all ivez a-benn ar fin.
Ger ebet c'hoazh pa 'z eo bet roet ar priz Nobel dezho evit o labour.
Siwazh kalz skouerioù mod-se zo, gant maouezed hag o defe ranket bezañ enoret, ha bezañ anavezet muioc'h.
Setu, abaoe e ouzomp eo an ADN ur volekulenn gant stumm un helis doubl.
Hag evit echuiñ, e 1957 en deus Francis Crick skrivet ur pennad skiantel
hag en deus graet al liamm etre ar jenoù (da lâret eo an ADN) hag ar proteinoù.
Met komzet e vo eus al liamm-se diwezatoc'h.
Evel-just ez eus bet kavet traoù all diwar-benn an ADN.
Ha kavet 'vez traoù hiziv an deiz c'hoazh.
Met trawalc'h 'peus bet e-giz-se gant ar gronikenn-mañ! :-)
Kroget omp hiziv gant ur veaj evit ober anaoudegezh gant ur bed diwel ha bihan : bed an ADN.
Gwelet hon eus petra eo, pelec'h 'vez kavet hag un nebeud traoù diwar-benn ar mod eo bet kavet.
Kalz traoù a zo da lâret c'hoazh, peogwir e c'hellomp sellet ouzh ar volekulenn-mañ gant meur a zoare,
evel ma vo gwelet er rann a zeu!
{{< cc "by nc" >}}

View file

@ -4,4 +4,5 @@ slug: brav-ha-bev
image: "./bravHaBev.jpg"
---
Ur gronikenn e brezhoneg, diwar-benn ar vevoniezh dre vras, ar boudoù bev, an ekosistemoù… Skignet en abadenn “Chwezh an deiz” war Radio Kerne.
Ur gronikenn e brezhoneg, diwar-benn ar vevoniezh dre vras, ar boudoù bev, an ekosistemoù… Skignet en abadenn “Chwezh an deiz” war Radio Kerne.
Da adkavout war [podkast.fedi.bzh](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes).

View file

@ -4,4 +4,5 @@ slug: brav-ha-bev
image: "./bravHaBev.jpg"
---
Ur gronikenn e brezhoneg, diwar-benn ar vevoniezh dre vras, ar boudoù bev, an ekosistemoù… Skignet en abadenn “Chwezh an deiz” war Radio Kerne.
Ur gronikenn e brezhoneg, diwar-benn ar vevoniezh dre vras, ar boudoù bev, an ekosistemoù… Skignet en abadenn “Chwezh an deiz” war Radio Kerne.
Da adkavout war [podkast.fedi.bzh](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes).

@ -1 +1 @@
Subproject commit a5cc9a55939dde584ba01cd8272e7937c08b908f
Subproject commit 2bcb3f1dc97970489f4bcb92ed27c65137ca3c16