ewen/blog
1
0
Fork 0
Code Issues 4 Pull requests Projects Releases Wiki Activity

podkastoù

Browse source
This commit is contained in:
Ewen 2023-12-23 16:29:26 +01:00
parent ecfc897c91
commit c37ea4a825
38 changed files with 2584 additions and 173 deletions
Show stats Download patch file Download diff file Expand all files Collapse all files

1
content/podcasts/brav-ha-bev/23-an-antibioresistans-1/index.br.md
View file

@ -14,6 +14,7 @@ Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**An antibioresistañs (1/2)**](https://podkas
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-antibioresistans-1-2-an-antibiotikou/embed/light" >}}
---
Hiziv kinnigan deoc'h kontañ deus traoù munut ha deus traoù bras-bras, deus traoù kozh ha deus traoù a-vremañ.
Safaret 'vo eus baktiri ha deus ar bed a-bezh ivez.
Al liamm zo etre an 2 eo an antibioresistañs,

164
content/podcasts/brav-ha-bev/23-an-antibioresistans-1/index.fr.md
View file

@ -1,103 +1,93 @@
---
title: "#22 Svante Pääbo - Priz Nobel ar medisinerezh"
date: 2022-11-09T12:00:00+02:00
title: "#23 An antibioresistañs (1/2)"
date: 2022-11-23T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./prizNobelArMedisinerezh.jpg"
slug: "22-priz-nobel-ar-medisinerezh"
image: "./antibioresistans1.jpg"
slug: "23-an-antibioresistans-1"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**Svante Pääbo - Priz Nobel ar medisinerezh**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/svante-paabo-priz-nobel-ar-medisinerezh).
Transcription de l'épisode [**An antibioresistañs (1/2)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-antibioresistans-1-2-an-antibiotikou).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/svante-paabo-priz-nobel-ar-medisinerezh/embed/light" >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-antibioresistans-1-2-an-antibiotikou/embed/light" >}}
---
Hiziv 'kinnigan deoc'h beajiñ en amzer dremenet.
Ha pell zo memes.
Mont a raimp da veajiñ betek orin an denelezh pe orin mab-den.
Emaomp o vont da safaret deus priz Nobel ar medisinerezh 2022 a zo bet roet da Svante Pääbo.
"Graet eo e soñj gant bodadeg Nobel hag ensavadur Karolinska
da reiñ priz Nobel 2022 ar Fiziologiezh pe ar Medisinerezh da Svante Pääbo,
evit ar pezh en deus lakaet war wel diwar-benn jenomoù hominined marvet
hag emdroadur an denelezh"
Ar pezh emaomp o paouez klevet 'oa kemenn bodadeg ar priz Nobel, a-benn ma oa bet roet ar priz e 2022.
Ar paotr-se, Svante Pääbo en deus krouet un dachenn skiantel nevez : ar paleojenomik.
Da lâret eo, studiañ ADN ar spesadoù marv. Ha marv abaoe pell zo, 'giz 'm eus lâret.
Intereset eo Svante Pääbo gant istor an denelezh.
Savet en deus teknikoù, doareoù da studiañ ADN ar spesadoù zo tost ouzomp
Kement-se evit keñveriañ ar jenomoù ha klask kompren petra zo c'hoarvezet,
ha darempredoù zo bet etrezo, ha me oar me.
Tri zra dibar en deus graet Svante Pääbo.
Sekañset en deus jenom an Neandertaled.
Piv 'oa ar re-se ? Ur spesad tost deus an denelezh a-vremañ, Homo sapiens, met marvet 30 000 bloaz zo.
Bevet o deus asambles gant Homo sapiens e-pad ur prantad memes tra.
Met betek-henn ne ouiemp ket kalz traoù diwar-benn an darempredoù zo bet etre an Neandertaled ha re hor spesad deomp-ni.
Gras d'ar jenom sekañset omp bet gouest da c'hoût kalz muioc'h, met komzet vo eus an dra-se un tamm diwezhatoc'h.
Lakaet en deus war wel ivez hominined dianavezet a-raok, kendirvi eus an denelezh en ur mod : an Denisova.
Ur spesad a-bezh lakaet war wel gras d'un askorn bihan, un askorn eus ur biz, kavet en ur groc'h e Siberia.
Dav eo bezañ barrek evit ober seurt traoù !
Ha 'benn ar fin en deus kavet liammoù etre ar re-se hag an denelezh a-vremañ.
'Giz 'm eus lâret o deus bevet an Denisovaed, an Neandertaled hag Homo sapiens asambles 'pad ur frapad amzer.
N'ouzon ket ha karantez 'oa d'ar mare-se, met bugale zo bet bepred.
Hiziv an deiz 'zo etre 1% ha 4% eus hor jenom, hervez an dud, a teu deus an Neandertaled.
Gallet hon eus kompren an dra-se gras d'ar jenom sekañset gant Svante Pääbo just a-walc'h.
Lodennoù eus hon ADN a zo heñvel-mik eus hini an Neandertaled.
Hag ar memes tra zo c'hoarvezet gant an Denisovaed.
E Azia ar gevred e kaver tud a zo en o ADN betek 6% a orin deus an Denisovaed.
'Giz ma ouzoc'h ranker ober pe kavout traoù dibar, dreistordinal memes, evit kaout ur priz Nobel.
Ha meritet en deus Svante Pääbo e briz, me 'lâr deoc'h.
Diaes-kenañ, diaes-spontus eo bet ar pezh en deus graet.
Soñjit 'ta : evit lenn ADN ur spesad n'eus ket anezhañ ken, e ranker :
Kavet ul lodenn eus ur c'horf, un askorn da skouer.
Al lodenn-mañ a rank bezañ miret mat a-walc'h (en un endro yen da skouer).
Kollet 'vez tammoù ADN gant an amzer o tremen, ha pa vefe miret mat an askorn.
Goude miliadoù ha miliadoù a vloavezhioù ne chom nemet tammoù bihan,
ha neket ur volekulenn vras aes da lenn, aes da sekañsiñ.
Seul vihanoc'h an tammoù, seul diaesoc'h eo evit lakaat anezho asambles en ur jenom klok.
Hag ouzhpenn, sur-mat zo boudoù bev all zo tremenet e-kichen an tamm askorn : baktiri pe organismoù all.
Kontaminet eo an ADN neuze, ezhomm zo d'ober an diforc'h etre ADN ar spesad marv hag an traoù all.
Ha setu 'giz-se en deus Svante Pääbo, asambles gant tud all tro-dro dezhañ evel-just,
en deus diskoulmet tamm-ha-tamm an diaezamantoù.
Evit kinnig e 2010, evit ar wech kentañ, jenom an Neandertaled, da lâret eo o ADN klok.
Perak eo ken interesant evidomp-ni ?
Just a-walc'h, gras d'ar jenomoù sekañset, gras da ADNoù ar spesadoù tost deus Homo sapiens,
omp gouest bremañ da geñveriañ an traoù.
Ha da gompren un tamm muioc'h hor fisioloji, da lâret eo penaos e ya en-dro hor c'horf.
Da skouer 'zo bet kavet ur jen, a zo un tamm disheñvel gant tud zo, tud o vevañ e Tibet.
Ar re-se o deus ur stumm ispisial eus ar jen-mañ, disheñvel deus hon hini.
Ha gras dezhañ eo gouest an dud-se da vevañ gwelloc'h er menezioù uhel-tre.
Petra eo al liamm gant ar paleojenomik ?
Dont a ra ar stumm-mañ eus an Denisovaed.
Un heritaj eo en ur mod.
Ur skouer all, ur skouer a-vremañ, gant ar C'hovid 19.
Goût a rit, ar virus-se a c'hell degas simptomoù kreñv pe greñvoc'h hervez an dud.
Diskouezet 'zo bet gant Svante Pääbo hag ur c'henlabourer dezhañ, Hugo Zeberg,
e vez kreñvoc'h ar simptomoù pa gaver en hon ADN ur jen a teu deus an Neandertaled.
O c'hoût dre vras pelec'h er bed e kaver tud gant ar muiañ a jenoù a teu deus an Neandertaled
e c'heller goût pelec'h e vo kavet muioc'h a dud kizidik.
Talvoudus e c'hell bezañ !
Hiziv kinnigan deoc'h kontañ deus traoù munut ha deus traoù bras-bras, deus traoù kozh ha deus traoù a-vremañ.
Safaret 'vo eus baktiri ha deus ar bed a-bezh ivez.
Al liamm zo etre an 2 eo an antibioresistañs,
un doare redadeg zo gant ar baktiri hag al louzoù a c'hellomp produiñ, an antibiotikoù.
Div gronikenn 'vo war ar sujed-mañ.
Ha ni zo o vont da gregiñ e-barzh gant un istor, un istor zo c'hoarvezet tost 100 vloaz zo, e 1928.
Safaret hon eus deus un den hiziv, Svante Pääbo, en deus bet priz Nobel ar medisinerezh
evit ul labour kaset gantañ e-pad e vuhez a-bezh.
Lakaet zo bet war wel spesadoù a zo talvoudus ober anaoudegezh ganto, ha pa vefent marv aboe pell zo.
Hor c'hendirvi int a-benn ar fin, ha degas a reont gouiziegezhioù diwar hor penn deomp-ni, er bed a-vremañ.
N'haller ket goût da belec'h ez eomp resis, met gouest omp, gras d'ar skiantour-mañ,
da c'hoût deus pelec'h e teuomp.
Alies e komañser da gontañ istor an antibiotikoù gant un den e vakañsoù.
N'eo ket n'eus forzh peseurt den.
Alexander Fleming 'ni eo, un den eus bro Saoz.
O vakañsiñ emañ neuze, pe kentoc'h, o tistreiñ eus e vakañsoù emañ.
O paouez distreiñ d'e laboratouer emañ.
Hennezh zo medisin, ha… boulc'hurun !
Louet eo e labour ! Loued eo an traoù, louedadur zo un tamm pep lec'h !
'Meus ket lâret deoc'h petra a ra Fleming.
Klask a ra fardañ louzoù gouest da lazhañ ar baktiri.
D'ar mare-se veze klasket antiseptikoù, pe louzoù a lazh pep tra (baktiri, virusoù, ha kement zo).
Ha setu zo boestoù Petri en e labo.
Goût a rit, ar boestoù rond lec'h ma vez lakaet traoù e-barzh evit gwelet petra a gresko enno.
Sañset ne oa nemet baktiri, met an deiz-se 'oa un tarch louedadur ouzhpenn.
Ha merzhout a ra n'eus ket baktirienn ebet e lec'h ma 'z eus loued.
Soñjet en deus un tamm a-barzh kinnig ar vartezeadenn-se.
Produet 'vefe un dra bennak gant al louedadur hag a virfe ouzh ar baktiri da vevañ.
Reiñ a ra d'ar produ-se un anv : ar penisilin.
Ranket en deus gortoz 10 vloaz a-raok gwelet an traoù o vont war-raok.
'Pad an 10 vloaz-se, den n'en doa kavet an tu da buraat ar penisilin,
da gaout nemet ar volekulenn-mañ, hep molekulenn all ebet.
E 1939 'vat eo bet kavet an tu d'ober gant ur skipailh e skolveur Oxford.
Amprouet eo bet ar penisilin gant tud c'hloazet, gant berzh.
Roet zo bet ur priz Nobel da Fleming ha d'ar skipailh e Oxford,
ha goude-se eo bet ar penisilin, asambles gant antibiotikoù all, implijet muioc'h-mui.
Ur bern antibiotikoù zo bremañ, muioc'h 'vit 10 000 molekulenn.
An darn vrasañ deuzouto zo produet gant an natur.
Gant organismoù heñvel deus al louedadur 'oa e labo Alexander Fleming da skouer.
Pe c'hoazh gant baktiri all, pe plant, ha me oar me.
Ar molekulennoù-se o deus un efed war ar baktini, ha nemet ar baktiri neuze.
'Vit dont a-benn da atakiñ ar baktiri nemetken e ranker atakiñ un dra o deus ar baktiri
ha n'o deus ket an organismoù all.
Baktiri zo, da skouer, o deus un doare moger tro-dro dezho.
La paroi bactérienne 'vez graet eus an dra-se.
N'eus nemet ar baktiri-se o deus ar voger-se.
Ha setu giz-se zo antibiotikoù, ar penisilin en o zouez, a vir ouzh ar baktiri da sevel o moger.
N'hallont ket mui brasaat, ha mervel a ront da c'houde.
Kalz doaeroù all zo.
Kalz mekanismoù er c'hellig, kalz mécanismes cellulaires m'ho peus c'hoant, a c'hell bezañ taget.
Ha komzet 'vo eus an dra-se er rann a zeu.
Ha penaos 'vez implijet an antibiotikoù hiziv-an-deiz ?
Implijet 'vezont e meur a zegouezh.
Gant ar re glañv, evel-just.
Met ivez evit ar chatal hag al loened all.
Muioc'h 'vit an hanter eus an antibiotikoù a zo a vez roet d'al loened.
Ha gwir eo vez roet d'al loened betek re, a soñj da dud zo.
Da skouer e c'heller reiñ antibiotikoù a-raok ma chomfe klañv un tropell, kenkaz 'vefe ezhomm.
Ha betek 2006 e veze roet koñje da ouzhpennañ antibiotikoù e boued al loened,
evel "faktor kresk", pe facteur de croissance ma karit.
E Kanada hag er Stadoù Unanet e c'heller ober seurt traoù c'hoazh, evit produiñ kig buanoc'h.
An dra-se zo dañjerus 'vat, 'blam d'an antibioresistañs.
Met safaret 'vo deus an dra-se a-benn ar rann a zeu.
Safaret hon eus eus baktiri, ur wech ouzhpenn.
Lakaet hor boa ar gaoz warno dija gant ar c'hronikennoù Brav ha bev.
Er gronikenn diwar-benn mikrobiot ar bouzelloù, hag ivez en unan all diwar-benn ar boued lakaet e go.
Ar wech-mañ hon eus gwelet ar baktiri 'giz organismoù drouk.
Dre chañs zo antibiotikoù evit en em zifenn.
Met ur redadeg zo gant ar baktiri hag al louzoù a c'hell bezañ produet ganeomp.
'Pezh 'vo gwelet er rann a zeu.
{{< cc "by nc" >}}

8
content/podcasts/brav-ha-bev/24-an-antibioresistans-2/index.br.md
View file

@ -34,10 +34,10 @@ hep antibiotik da sikour anezhañ, riskl zo dezhañ da vervel.
Ur gerig evit kompren penaos e teu ar baktiri da vezañ padus,
da vezañ gouest da zalc'hen penn deus an antibio.
M'ho peus selaouet ar gronikenn diwar-benn martezeadenn ar Rouanez Ruz : an dra-se 'ni eo a c'hoarvez.
M'ho peus selaouet ar gronikenn diwar-benn martezeadenn ar Rouanez Ruz : an dra-se 'ni eo a c'hoarvez.
Soñj ho peus ? An holl organismoù zo oc'h emdreiñ,
o cheñch un tammig bihan etre pep rummad.
Gouest eo ar baktiri da emdreiñ, da evoluiñ buan a-walc'h, gras da daou dra :
Gouest eo ar baktiri da emdreiñ, da evoluiñ buan a-walc'h, gras da daou dra :
Niverus int, pep kellig bihan zo un organism.
Hag ur rummad zo berr-tre.
E-korf un devezh hepken zo meur a rummad, ha gant pep rummad 'teu cheñchamantoù bihan.
@ -56,7 +56,7 @@ N'haller ket ober hep an antibioresistañs e gwirionez.
An antibiotikoù zo 'barzh endro ar baktiri, hag evel ar Rouanez Ruz emañ a re-se o redek, oc'h en em adaptiñ.
Ar pezh a c'hellomp ober memes tra eo lakaat anezho da redek goustadikoc'h.
Meur a zoare zo d'ober :
Meur a zoare zo d'ober :
Pa vez roet deoc'h antibiotikoù, dav eo deoc'h kemer al louzoù betek fin ar prantad divizet gant ar medisin.
Perak ? Goude daou pe dri devezh e c'hellit en em santout gwelloc'h,
met chom a ra baktiri ar c'hleñved en ennoc'h memes tra.
@ -70,7 +70,7 @@ Gwelet hon eus penaos e c'hell ar baktiri en em adaptiñ deus an antibiotikoù.
Ur gwir redadeg zo gant al louzoù a c'hellomp produiñ hag ar baktiri oc'h emdreiñ neuze.
Dav eo deomp bezañ fur rak ar re-se oa en em gavet war an Douar kalz a-raok ac'hanomp,
ha gouest int d'en em azasaat kalz buanoc'h evidomp.
Ul labour a-stroll zo d'ober : ret mirout mat an antibiotikoù
Ul labour a-stroll zo d'ober : ret mirout mat an antibiotikoù
'vit ma vefent efedus pa vo ezhomm deuzouto.

136
content/podcasts/brav-ha-bev/24-an-antibioresistans-2/index.fr.md
View file

@ -1,103 +1,77 @@
---
title: "#22 Svante Pääbo - Priz Nobel ar medisinerezh"
date: 2022-11-09T12:00:00+02:00
title: "#24 An antibioresistañs (2/2)"
date: 2022-12-07T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./prizNobelArMedisinerezh.jpg"
slug: "22-priz-nobel-ar-medisinerezh"
image: "./antibioresistans2.jpg"
slug: "24-an-antibioresistans-2"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**Svante Pääbo - Priz Nobel ar medisinerezh**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/svante-paabo-priz-nobel-ar-medisinerezh).
Transcription de l'épisode [**An antibioresistañs (2/2)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-antibioresistans-2-2).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/svante-paabo-priz-nobel-ar-medisinerezh/embed/light" >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-antibioresistans-2-2/embed/light" >}}
---
Hiziv 'kinnigan deoc'h beajiñ en amzer dremenet.
Ha pell zo memes.
Mont a raimp da veajiñ betek orin an denelezh pe orin mab-den.
Emaomp o vont da safaret deus priz Nobel ar medisinerezh 2022 a zo bet roet da Svante Pääbo.
Er gronikenn ziwezhañ hor boa lakaet ar gaoz war an antibiotikoù.
Penaos eo bet lakaet war wel an hini kentañ, ha penaos vezont implijet hiziv-an-deiz.
Hiziv e kinnigan deoc'h kenderc'hel gant ar sujed-mañ ha komz deus an antibioresistañs.
Bec'h dezhi !
"Graet eo e soñj gant bodadeg Nobel hag ensavadur Karolinska
da reiñ priz Nobel 2022 ar Fiziologiezh pe ar Medisinerezh da Svante Pääbo,
evit ar pezh en deus lakaet war wel diwar-benn jenomoù hominined marvet
hag emdroadur an denelezh"
Ar pezh emaomp o paouez klevet 'oa kemenn bodadeg ar priz Nobel, a-benn ma oa bet roet ar priz e 2022.
Perak 'vez muioc'h-mui eus an antibioresistañs ?
Gwelet hor boa er rann ziwezhañ e vez implijet an antibiotikoù betek re a wechoù.
E broioù zo e vez roet al louzoù-se d'al loened hep gwir abeg,
ha diwar-se e teu un nebeud baktiri da vezañ padus, résistantes ma karit.
Ar paotr-se, Svante Pääbo en deus krouet un dachenn skiantel nevez : ar paleojenomik.
Da lâret eo, studiañ ADN ar spesadoù marv. Ha marv abaoe pell zo, 'giz 'm eus lâret.
Intereset eo Svante Pääbo gant istor an denelezh.
Savet en deus teknikoù, doareoù da studiañ ADN ar spesadoù zo tost ouzomp
Kement-se evit keñveriañ ar jenomoù ha klask kompren petra zo c'hoarvezet,
ha darempredoù zo bet etrezo, ha me oar me.
Dañjerus eo ar ar re-se, n'haller ket lazhañ anezho ken.
Ha setu giz-se zo muioc'h-mui a gleñvejoù a c'hell an nen pakout en ospital.
Ar pezh a vez anvet les maladies nosocomiales m'ar karit.
Pezh zo, ma vez paket ur c'hleñved 'giz-se gant un den bresk,
hep antibiotik da sikour anezhañ, riskl zo dezhañ da vervel.
'giz etre 5 000 ha 10 000 den all bep bloaz e Frañs. N'eo ket dister.
Tri zra dibar en deus graet Svante Pääbo.
Sekañset en deus jenom an Neandertaled.
Piv 'oa ar re-se ? Ur spesad tost deus an denelezh a-vremañ, Homo sapiens, met marvet 30 000 bloaz zo.
Bevet o deus asambles gant Homo sapiens e-pad ur prantad memes tra.
Met betek-henn ne ouiemp ket kalz traoù diwar-benn an darempredoù zo bet etre an Neandertaled ha re hor spesad deomp-ni.
Gras d'ar jenom sekañset omp bet gouest da c'hoût kalz muioc'h, met komzet vo eus an dra-se un tamm diwezhatoc'h.
Ur gerig evit kompren penaos e teu ar baktiri da vezañ padus,
da vezañ gouest da zalc'hen penn deus an antibio.
M'ho peus selaouet ar gronikenn diwar-benn martezeadenn ar Rouanez Ruz : an dra-se 'ni eo a c'hoarvez.
Soñj ho peus ? An holl organismoù zo oc'h emdreiñ,
o cheñch un tammig bihan etre pep rummad.
Gouest eo ar baktiri da emdreiñ, da evoluiñ buan a-walc'h, gras da daou dra :
Niverus int, pep kellig bihan zo un organism.
Hag ur rummad zo berr-tre.
E-korf un devezh hepken zo meur a rummad, ha gant pep rummad 'teu cheñchamantoù bihan.
Gras d'an daou dra-se neuze emañ ar baktiri oc'h en em adaptiñ buan a-walc'h deus o endro.
Un endro, a zo ennañ muioc'h-mui a antibiotikoù.
Lakaet en deus war wel ivez hominined dianavezet a-raok, kendirvi eus an denelezh en ur mod : an Denisova.
Ur spesad a-bezh lakaet war wel gras d'un askorn bihan, un askorn eus ur biz, kavet en ur groc'h e Siberia.
Dav eo bezañ barrek evit ober seurt traoù !
Pa vez lonket un antibiotik, tout ar baktiri a varv kazimant, met a-wechoù e c'hell un pe zaou tremen hebiou.
Hag a re-se, asambles gant o lignez, o diskennidi, a oar penaos bevañ gant an antibiotik.
Kemer a reont plas ar re gizidik tamm-ha-tamm, ha 'benn ar fin ne chom mui nemet ar re greñv.
Ha 'benn ar fin en deus kavet liammoù etre ar re-se hag an denelezh a-vremañ.
'Giz 'm eus lâret o deus bevet an Denisovaed, an Neandertaled hag Homo sapiens asambles 'pad ur frapad amzer.
N'ouzon ket ha karantez 'oa d'ar mare-se, met bugale zo bet bepred.
Hiziv an deiz 'zo etre 1% ha 4% eus hor jenom, hervez an dud, a teu deus an Neandertaled.
Gallet hon eus kompren an dra-se gras d'ar jenom sekañset gant Svante Pääbo just a-walc'h.
Lodennoù eus hon ADN a zo heñvel-mik eus hini an Neandertaled.
Hag ar memes tra zo c'hoarvezet gant an Denisovaed.
E Azia ar gevred e kaver tud a zo en o ADN betek 6% a orin deus an Denisovaed.
Ouzhpenn da-se eo gouest ar baktiri da eskemm tammoù ADN,
hag a-wechoù vez skrivet war un tamm ADN an doare da dremen hebiou un antibiotik bennak.
'Blam da se e c'hell an antibioresistañs en em astenn buan a-walc'h.
'Giz ma ouzoc'h ranker ober pe kavout traoù dibar, dreistordinal memes, evit kaout ur priz Nobel.
Ha meritet en deus Svante Pääbo e briz, me 'lâr deoc'h.
Diaes-kenañ, diaes-spontus eo bet ar pezh en deus graet.
Soñjit 'ta : evit lenn ADN ur spesad n'eus ket anezhañ ken, e ranker :
Kavet ul lodenn eus ur c'horf, un askorn da skouer.
Al lodenn-mañ a rank bezañ miret mat a-walc'h (en un endro yen da skouer).
Kollet 'vez tammoù ADN gant an amzer o tremen, ha pa vefe miret mat an askorn.
Goude miliadoù ha miliadoù a vloavezhioù ne chom nemet tammoù bihan,
ha neket ur volekulenn vras aes da lenn, aes da sekañsiñ.
Seul vihanoc'h an tammoù, seul diaesoc'h eo evit lakaat anezho asambles en ur jenom klok.
Hag ouzhpenn, sur-mat zo boudoù bev all zo tremenet e-kichen an tamm askorn : baktiri pe organismoù all.
Kontaminet eo an ADN neuze, ezhomm zo d'ober an diforc'h etre ADN ar spesad marv hag an traoù all.
N'haller ket ober hep an antibioresistañs e gwirionez.
An antibiotikoù zo 'barzh endro ar baktiri, hag evel ar Rouanez Ruz emañ a re-se o redek, oc'h en em adaptiñ.
Ar pezh a c'hellomp ober memes tra eo lakaat anezho da redek goustadikoc'h.
Ha setu 'giz-se en deus Svante Pääbo, asambles gant tud all tro-dro dezhañ evel-just,
en deus diskoulmet tamm-ha-tamm an diaezamantoù.
Evit kinnig e 2010, evit ar wech kentañ, jenom an Neandertaled, da lâret eo o ADN klok.
Meur a zoare zo d'ober :
Pa vez roet deoc'h antibiotikoù, dav eo deoc'h kemer al louzoù betek fin ar prantad divizet gant ar medisin.
Perak ? Goude daou pe dri devezh e c'hellit en em santout gwelloc'h,
met chom a ra baktiri ar c'hleñved en ennoc'h memes tra.
Hag ar re-se zo kreñvoc'h 'vit ar re all, dre m'o deus treuzvevet betek-henn.
Chañs zo ne dreuzvevfent ket ur prantad hiroc'h gant antibiotikoù avat.
Un doare all eo nompas kemer pe reiñ antibiotikoù pa n'eus ket ezhomm.
Kalz kleñvejoù n'int ket liammet deus ar baktiri, met kentoc'h deus virusoù pe traoù all.
An antibiotikoù ne servijfent da netra, war-bouez reiñ d'ar baktiri un digarez d'en em adaptiñ.
Perak eo ken interesant evidomp-ni ?
Just a-walc'h, gras d'ar jenomoù sekañset, gras da ADNoù ar spesadoù tost deus Homo sapiens,
omp gouest bremañ da geñveriañ an traoù.
Ha da gompren un tamm muioc'h hor fisioloji, da lâret eo penaos e ya en-dro hor c'horf.
Da skouer 'zo bet kavet ur jen, a zo un tamm disheñvel gant tud zo, tud o vevañ e Tibet.
Ar re-se o deus ur stumm ispisial eus ar jen-mañ, disheñvel deus hon hini.
Ha gras dezhañ eo gouest an dud-se da vevañ gwelloc'h er menezioù uhel-tre.
Petra eo al liamm gant ar paleojenomik ?
Dont a ra ar stumm-mañ eus an Denisovaed.
Un heritaj eo en ur mod.
Ur skouer all, ur skouer a-vremañ, gant ar C'hovid 19.
Goût a rit, ar virus-se a c'hell degas simptomoù kreñv pe greñvoc'h hervez an dud.
Diskouezet 'zo bet gant Svante Pääbo hag ur c'henlabourer dezhañ, Hugo Zeberg,
e vez kreñvoc'h ar simptomoù pa gaver en hon ADN ur jen a teu deus an Neandertaled.
O c'hoût dre vras pelec'h er bed e kaver tud gant ar muiañ a jenoù a teu deus an Neandertaled
e c'heller goût pelec'h e vo kavet muioc'h a dud kizidik.
Talvoudus e c'hell bezañ !
Safaret hon eus deus un den hiziv, Svante Pääbo, en deus bet priz Nobel ar medisinerezh
evit ul labour kaset gantañ e-pad e vuhez a-bezh.
Lakaet zo bet war wel spesadoù a zo talvoudus ober anaoudegezh ganto, ha pa vefent marv aboe pell zo.
Hor c'hendirvi int a-benn ar fin, ha degas a reont gouiziegezhioù diwar hor penn deomp-ni, er bed a-vremañ.
N'haller ket goût da belec'h ez eomp resis, met gouest omp, gras d'ar skiantour-mañ,
da c'hoût deus pelec'h e teuomp.
Gwelet hon eus penaos e c'hell ar baktiri en em adaptiñ deus an antibiotikoù.
Ur gwir redadeg zo gant al louzoù a c'hellomp produiñ hag ar baktiri oc'h emdreiñ neuze.
Dav eo deomp bezañ fur rak ar re-se oa en em gavet war an Douar kalz a-raok ac'hanomp,
ha gouest int d'en em azasaat kalz buanoc'h evidomp.
Ul labour a-stroll zo d'ober : ret mirout mat an antibiotikoù
'vit ma vefent efedus pa vo ezhomm deuzouto.
{{< cc "by nc" >}}

99
content/podcasts/brav-ha-bev/25-ar-virusou-1/index.br.md Normal file
View file

@ -0,0 +1,99 @@
---
title: "#25 Ar virusoù (1/3)"
date: 2023-02-01T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./virus1.jpg"
slug: "25-ar-virusou-1"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**Ar virusoù (1/3)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-virusou-1).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-virusou-1/embed/light" >}}
---
Hiziv 'vo kontet eus traoù ha n'int ket toutafed bev, met n'int ket toutafed marv kennebeut.
Bihan int, met a-wechoù vez kavet lod hag a zo brasoc'h, ramzel memes !
Reuz zo ganto abaoe tri bloaz 'so.
Kavet ho peus ?
Safaret 'vo eus ar virusoù !
Petra eo ar virusoù ?
N'haller lâret int organismoù pe boudoù bev ar wech-mañ, ha gwelet 'vo an dra-se diwêtoc'h.
'Pezh zo sur avat ez int bihan : tro 200 nanometr, da lâret eo zero skej zero zero zero daou vilimetr.
Kavet zo bet n'eus ket pell zo virusoù kalz brasoc'h, virusoù ramzel.
Met safaret 'vo eus an dra-se gant ur gronikenn all.
An holl virusoù a c'hell eñfektiñ pe kontammiñ boudoù bev.
E gwirionez o deus ezhomm eus un "ostiz" e-giz 'vez lâret, eus ur boud bev, evit bezañ anezho.
Da lâret eo, n'hallont ket chom oc'h unan 'pad re bell.
Daou stad o deus :
Ur stad e-barzh ar boudoù-bev, e-barzh kelligoù (les cellules mar karit) un organism.
D'ar mare-se vez implijet ganto mekanikoù ar c'helligoù evit produiñ kalz kalz virusoù all.
Hag ur stad er maez eus ar c'helligoù, e lec'h ma c'hortozont bezañ tapet gant un organism all.
Anavezout a rit ur bern kleñvedoù degaset gant virusoù, sur !
Da skouer zo ur familh a-bezh zo mil anavezet bremañ : ar c'horonavirusoù.
Ar SARS-CoV-2 en o zouez, a zegas ar C'hovid-19.
Alies-mat, ar re-se glask mont da serten lodennoù eus hor c'horf a servij deomp da dennañ hon anal,
ar skevent, ar bronchez ha kement 'so.
Ar SIDA vez degaset d'an dud dre ur virus, Ebola ivez, ar grip, ha kement zo.
Diwar ar 5000 spesad a c'hell eñfektiñ an dud zo un tamm muioc'h 'vit 100 deuzouto a c'hall degas kleñvedoù.
Kleñvedoù vez kaset d'an dud dre ar virusoù aboe pell zo evel-just.
En Henamzer, an dud a ouie oa un dra bennak munut, a c'hellje bezañ analet,
hag en doa un dra bennak da welet gant kleñvedoù zo.
Dav eo bet gortoz pell avat, a-raok ma vefe komprenet petra c'hoarveze dre just.
E fin an XIXvet kantved e oa skiantourien o labourat war kleñvedoù ur plant  : ar butun.
Siloù porselen a veze implijet ganto evit silañ ar baktiri.
Merzet 'oa e chome klañv ar plant, goude bezañ silet o sev, pe o gwad m'ho peus c'hoant.
Ar soñj kentañ oa e chome baktiri bihan-bihan er gwad.
Met oa ket, neuze, virusoù e oa.
Diskouez a ra zo virusoù evit kement spesad zo : an dud, al loen, ar plant ha me oar me.
Er memes mare zo bet lakaet war wel virusoù a c'hell eñfektiñ an dud.
Virus an derzhienn-velen 'oa an hini kentañ. La fièvre jaune mar karit.
Er bloavezhioù 1930 eo bet sellet deus ar virusoù evit ar wech kentañ, gras d'ur mikroskop isipisial :
ar mikroskop elektronek.
Gant teknikoù all o deus gellet ar skiantourien kompren zo 2 zoare a virusoù :
ar re gant ADN
hag ar re gant ARN, a zo gouest da emdreiñ kalz buanoc'h, giz virus ar grip pe hini ar c'hovid 19.
Goude se, adalek ar bloavezhioù 1960, zo bet komprenet muioc'h mui a draoù dre-ma oa an teknikoù o vont war-raok.
Ha setu 'giz-se zo bet savet tamm-ha-tamm binvioù pe diagnostikoù evit anavezout ar virusoù,
ha sevel vaksinoù ivez, 'vit en em zifenn deuzouto.
Ha neuze, bev eo ar virusoù pe pas ?
N'eo ket aes respont d'ar goulenn-mañ rak a-raok respont e ranker goût : "petra eo ar vuhez ?".
Ur respont, e touez reoù all 'zo : un organism bev a c'hell strujañ ha kaout diskennidi.
Gwir eo e c'hell ar virusoù strujañ hag emdreiñ memes, 'giz ar spesadoù all,
peogwir 'zo dezho molekulennoù ADN pe ARN.
Met ezhomm o deus eus un ostiz, atav.
'Blam da se, e vez gwelet ar re-se gant tud zo, 'giz bernioù molekulennoù hep buhez en enno, tra ken.
Ha gwir eo, eus an tu all, n'hallont ober tra ebet oc'h unan.
Pa vezont lakaet en un endro gant sukr pe traoù all hag a c'hell bezañ debret gant an organismoù bev,
ar virusoù ne reont netra.
Ha setu 'giz-se hervez ar ster 'vez roet d'ar vuhez e c'hell ar virusoù bezañ bev pe pas.
Graet hon eus un droiad e bed bras ar virusoù bihan.
Safaret hon eus eus an doare int bet lakaet war wel.
Un dakenn prederouriezh, pe filozofi hon eus bet memes gant termenadur ar vuhez.
Kendalc'het e vo er rann a teu
rak ur bern traoù all a zo da lâret diwar o fenn.
{{< cc "by nc" >}}

99
content/podcasts/brav-ha-bev/25-ar-virusou-1/index.fr.md Normal file
View file

@ -0,0 +1,99 @@
---
title: "#25 Ar virusoù (1/3)"
date: 2023-02-01T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./virus1.jpg"
slug: "25-ar-virusou-1"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**Ar virusoù (1/3)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-virusou-1).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-virusou-1/embed/light" >}}
---
Hiziv 'vo kontet eus traoù ha n'int ket toutafed bev, met n'int ket toutafed marv kennebeut.
Bihan int, met a-wechoù vez kavet lod hag a zo brasoc'h, ramzel memes !
Reuz zo ganto abaoe tri bloaz 'so.
Kavet ho peus ?
Safaret 'vo eus ar virusoù !
Petra eo ar virusoù ?
N'haller lâret int organismoù pe boudoù bev ar wech-mañ, ha gwelet 'vo an dra-se diwêtoc'h.
'Pezh zo sur avat ez int bihan : tro 200 nanometr, da lâret eo zero skej zero zero zero daou vilimetr.
Kavet zo bet n'eus ket pell zo virusoù kalz brasoc'h, virusoù ramzel.
Met safaret 'vo eus an dra-se gant ur gronikenn all.
An holl virusoù a c'hell eñfektiñ pe kontammiñ boudoù bev.
E gwirionez o deus ezhomm eus un "ostiz" e-giz 'vez lâret, eus ur boud bev, evit bezañ anezho.
Da lâret eo, n'hallont ket chom oc'h unan 'pad re bell.
Daou stad o deus :
Ur stad e-barzh ar boudoù-bev, e-barzh kelligoù (les cellules mar karit) un organism.
D'ar mare-se vez implijet ganto mekanikoù ar c'helligoù evit produiñ kalz kalz virusoù all.
Hag ur stad er maez eus ar c'helligoù, e lec'h ma c'hortozont bezañ tapet gant un organism all.
Anavezout a rit ur bern kleñvedoù degaset gant virusoù, sur !
Da skouer zo ur familh a-bezh zo mil anavezet bremañ : ar c'horonavirusoù.
Ar SARS-CoV-2 en o zouez, a zegas ar C'hovid-19.
Alies-mat, ar re-se glask mont da serten lodennoù eus hor c'horf a servij deomp da dennañ hon anal,
ar skevent, ar bronchez ha kement 'so.
Ar SIDA vez degaset d'an dud dre ur virus, Ebola ivez, ar grip, ha kement zo.
Diwar ar 5000 spesad a c'hell eñfektiñ an dud zo un tamm muioc'h 'vit 100 deuzouto a c'hall degas kleñvedoù.
Kleñvedoù vez kaset d'an dud dre ar virusoù aboe pell zo evel-just.
En Henamzer, an dud a ouie oa un dra bennak munut, a c'hellje bezañ analet,
hag en doa un dra bennak da welet gant kleñvedoù zo.
Dav eo bet gortoz pell avat, a-raok ma vefe komprenet petra c'hoarveze dre just.
E fin an XIXvet kantved e oa skiantourien o labourat war kleñvedoù ur plant  : ar butun.
Siloù porselen a veze implijet ganto evit silañ ar baktiri.
Merzet 'oa e chome klañv ar plant, goude bezañ silet o sev, pe o gwad m'ho peus c'hoant.
Ar soñj kentañ oa e chome baktiri bihan-bihan er gwad.
Met oa ket, neuze, virusoù e oa.
Diskouez a ra zo virusoù evit kement spesad zo : an dud, al loen, ar plant ha me oar me.
Er memes mare zo bet lakaet war wel virusoù a c'hell eñfektiñ an dud.
Virus an derzhienn-velen 'oa an hini kentañ. La fièvre jaune mar karit.
Er bloavezhioù 1930 eo bet sellet deus ar virusoù evit ar wech kentañ, gras d'ur mikroskop isipisial :
ar mikroskop elektronek.
Gant teknikoù all o deus gellet ar skiantourien kompren zo 2 zoare a virusoù :
ar re gant ADN
hag ar re gant ARN, a zo gouest da emdreiñ kalz buanoc'h, giz virus ar grip pe hini ar c'hovid 19.
Goude se, adalek ar bloavezhioù 1960, zo bet komprenet muioc'h mui a draoù dre-ma oa an teknikoù o vont war-raok.
Ha setu 'giz-se zo bet savet tamm-ha-tamm binvioù pe diagnostikoù evit anavezout ar virusoù,
ha sevel vaksinoù ivez, 'vit en em zifenn deuzouto.
Ha neuze, bev eo ar virusoù pe pas ?
N'eo ket aes respont d'ar goulenn-mañ rak a-raok respont e ranker goût : "petra eo ar vuhez ?".
Ur respont, e touez reoù all 'zo : un organism bev a c'hell strujañ ha kaout diskennidi.
Gwir eo e c'hell ar virusoù strujañ hag emdreiñ memes, 'giz ar spesadoù all,
peogwir 'zo dezho molekulennoù ADN pe ARN.
Met ezhomm o deus eus un ostiz, atav.
'Blam da se, e vez gwelet ar re-se gant tud zo, 'giz bernioù molekulennoù hep buhez en enno, tra ken.
Ha gwir eo, eus an tu all, n'hallont ober tra ebet oc'h unan.
Pa vezont lakaet en un endro gant sukr pe traoù all hag a c'hell bezañ debret gant an organismoù bev,
ar virusoù ne reont netra.
Ha setu 'giz-se hervez ar ster 'vez roet d'ar vuhez e c'hell ar virusoù bezañ bev pe pas.
Graet hon eus un droiad e bed bras ar virusoù bihan.
Safaret hon eus eus an doare int bet lakaet war wel.
Un dakenn prederouriezh, pe filozofi hon eus bet memes gant termenadur ar vuhez.
Kendalc'het e vo er rann a teu
rak ur bern traoù all a zo da lâret diwar o fenn.
{{< cc "by nc" >}}

BIN
content/podcasts/brav-ha-bev/25-ar-virusou-1/virus1.jpg Normal file
View file

Binary file not shown.
Side by side

After

Width:  |  Height:  |  Size: 315 KiB

104
content/podcasts/brav-ha-bev/26-ar-virusou-2/index.br.md Normal file
View file

@ -0,0 +1,104 @@
---
title: "#26 Ar virusoù (2/3)"
date: 2023-02-15T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./virus2.jpg"
slug: "26-ar-virusou-2"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**Ar virusoù (2/3)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-virusou-2).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-virusou-2/embed/light" >}}
---
Goude bezañ komzet eus ar virusoù dre vras er rann ziwezhañ,
vo kontet deoc'h 2 istor diwar o fenn hiziv.
Safaret 'vo eus ar virusoù ramzel da gentañ,
ha goude-se vo graet anaoudegezh gant an debrerien virusoù.
Deomp dezhi!
'Giz hon oa lâret er rann ziwezhañ, ar virusoù zo bihan-bihan sañset.
E-pad pell, e-giz-se veze graet an diforc'h etre ur virus hag ur vaktirienn memes.
Er bloavezhioù 2000 zo bet lakaet war wel traoù heñvel deus ar virusoù, met ken bras hag ar baktiri !
Roet zo bet dezho un anv :ar virusoù ramzel, pe "girus" e saozneg, evit "giant viruses".
O jenom zo hiroc'h 'vit jenom ar virusoù all ivez.
Betek 2 villion hanter a lizherennoù.
'Peus ket 'met soñjal : virus ar C'hovid 19, ar Sars-CoV-2 (ha n'eo ket ramzel tamm ebet),
'neus ket 'met 30 000 lizherenn e-barzh e jenom.
Ha gall' reomp bezañ eñfektet gant ar virusoù-se ?
'reomp ket, rak ar re-se a blij dezho muioc'h organismoù all,
'giz an "amibe" pe protozoered all.
Da laret eo, organismoù unkelligek, unicellulaires ma karit.
Met an dra-se zo evit ar virusoù ramzel anavezet betek-henn !
Gall' a rafe dont virusoù all war-wel en amzer da zont e gwirionez.
Ul lodenn eus ar virusoù bras kavet n'eus ket pell zo a teu eus ar permafrost, pe ar pergélisol.
Ar c'houchad-douar skorn zo e Siberia da skouer.
An dra-se a dalv e chom yac'h ar virusoù en douar skorn-se, 'pad bloavezhioù ha bloavezhioù.
'Giz ur yenerezh en ur mod.
Abalamour da cheñchamant an hin, d'ar changement climatique m'ho peus c'hoant,
eo chomet digor dor ar yenerezh.
Ar pezh a c'hellfe leskel ar virusoù kozh da vont, gouest da vont d'an dud.
Ret eo chom war evezh neuze !
Bremañ, un istor all 'barzh an istor.
Ar virusoù-se a c'hell bezañ eñfektet gant virusoù all !
Ar re-se zo anvet "virofajoù", pe virophages e galleg.
Diskoachañ ar virusoù ramzel a zo bet ur sapre afer dija,
met diaesoc'h c'hoazh eo bet studiañ virusoù hag a c'hell mont da virusoù all.
E 2008 int bet lakaet war wel, en ur virus bras neuze.
Hiziv an deiz zo ezhomm eus ur sapre teknologiezh evit kompren muioc'h a draoù diwar o fenn.
Gallout a reer ober gant ar metajenomik da skouer :
sekeñsiñ pe lenn an ADN a-bezh zo en un dakennig dour lakaomp.
Goude-se vez klasket urzhiañ ar pezh zo bet lennet, ar jenoù, les gènes, dre organism.
Ha mod-se e c'heller lakaat organismoù nevez war wel ! Virofajoù da skouer.
Met diaes eo kompren peseurt efed o deus war ar virusoù all.
Labour 'zo c'hoazh !
En eil istor hiziv vo cheñchet penn d'ar vaz ha kontet vo eus organismoù
hag a zo gouest da zebriñ ar virusoù.
E-pad pell zo bet soñjet n'halle ket, organism ebet, debriñ ar virusoù.
E gwirionez 'pad pell ivez zo bet labouret war ar virusoù a zegas kleñvedoù deomp.
Met ur gwir roll o deus 'barzh an ekosistemoù, pezh a vo sujed ar rann a teu just a-walc'h.
Ha tamm ha tamm neuze 'vez klasket kompren traoù all diwar o fenn.
E miz kerzu 2022 zo bet embannet ur studiadenn a lak war wel, evit ar wech kentañ,
ur spesad gouest da vevañ diwar ar virusoù, o tebriñ anezho.
Ar pennad skiantel-se a zispleg 'zo kalz a organismoù er mor hag a sil an dour evit debriñ tammoù traoù, partikulennoù.
En o zouez 'zo ur familh anvet "ciliophora".
Unkelligek int, unicellulaire m'ar karit.
Ha seurt blev o deus, blev a servij dezho da fiñval ha da zebriñ.
Soñjet 'veze ne oa ket trawalc'h a galori, trawalc'h a startijenn, barzh ar virusoù evit kreskiñ.
Ar studiadenn-mañ a ziskouez ar c'hontroll.
Ar skipailh en deus lakaet ciliophoraed en dour.
Taolioù esae zo bet graet gant virusoù en dour ivez, ha taolioù esae all hepto.
Goude daou zevezh o deus kontet an niver a gelligoù e-barzh tout ar boestoù
ha lakaet o deus keñver-ha-keñver an disoc'hoù.
Kentañ tra : gant o mikroskop o deus gellet gwelet ar virusoù o vezañ debret.
Eil tra : ar ciliophoraed lakaet en dour gant virusoù,
o deus kresket 'vel m'o defe graet organismoù all gant boued all.
Ar re a-nez virus n'o deus ket kresket tamm ebet.
Diskouez a ra an disoc'hoù-se e c'hellfe ar virusoù kaout ur roll pouezusoc'h en ekosistemoù
'giz hor boa soñjet en a-raok.
Ur wech ouzhpenn : labour zo, kalz traoù zo da gompren c'hoazh !
Safaret hon eus deus ar virusoù.
Goût a reomp bremañ int gouest da eñfektiñ al loened, ar plant, ar baktiri… hag ar virusoù all memes.
Da lâret eo, ur parazit a c'hell kaout parazitoù,
ha marteze e-touez ar re-se 'zo lod anezho gant parazitoù all, piv oar ?
En eil istor hon eus lakaet ar gaoz war ar virusoù, met gwelet 'giz boued, 'giz preizhoù ar wech-mañ.
Eñfektiñ, bezañ eñfektet, bezañ debret…
Liammet eo ar virusoù deus an organismoù all, e meur a zoare.
Diwar an holl liammoù-se e sav ekosistemoù a-bezh, ar pezh a vo gwelet er rann a teu,
ar rann ziwezhañ diwar-benn ar virusoù.
{{< cc "by nc" >}}

104
content/podcasts/brav-ha-bev/26-ar-virusou-2/index.fr.md Normal file
View file

@ -0,0 +1,104 @@
---
title: "#26 Ar virusoù (2/3)"
date: 2023-02-15T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./virus2.jpg"
slug: "26-ar-virusou-2"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**Ar virusoù (2/3)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-virusou-2).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-virusou-2/embed/light" >}}
---
Goude bezañ komzet eus ar virusoù dre vras er rann ziwezhañ,
vo kontet deoc'h 2 istor diwar o fenn hiziv.
Safaret 'vo eus ar virusoù ramzel da gentañ,
ha goude-se vo graet anaoudegezh gant an debrerien virusoù.
Deomp dezhi!
'Giz hon oa lâret er rann ziwezhañ, ar virusoù zo bihan-bihan sañset.
E-pad pell, e-giz-se veze graet an diforc'h etre ur virus hag ur vaktirienn memes.
Er bloavezhioù 2000 zo bet lakaet war wel traoù heñvel deus ar virusoù, met ken bras hag ar baktiri !
Roet zo bet dezho un anv :ar virusoù ramzel, pe "girus" e saozneg, evit "giant viruses".
O jenom zo hiroc'h 'vit jenom ar virusoù all ivez.
Betek 2 villion hanter a lizherennoù.
'Peus ket 'met soñjal : virus ar C'hovid 19, ar Sars-CoV-2 (ha n'eo ket ramzel tamm ebet),
'neus ket 'met 30 000 lizherenn e-barzh e jenom.
Ha gall' reomp bezañ eñfektet gant ar virusoù-se ?
'reomp ket, rak ar re-se a blij dezho muioc'h organismoù all,
'giz an "amibe" pe protozoered all.
Da laret eo, organismoù unkelligek, unicellulaires ma karit.
Met an dra-se zo evit ar virusoù ramzel anavezet betek-henn !
Gall' a rafe dont virusoù all war-wel en amzer da zont e gwirionez.
Ul lodenn eus ar virusoù bras kavet n'eus ket pell zo a teu eus ar permafrost, pe ar pergélisol.
Ar c'houchad-douar skorn zo e Siberia da skouer.
An dra-se a dalv e chom yac'h ar virusoù en douar skorn-se, 'pad bloavezhioù ha bloavezhioù.
'Giz ur yenerezh en ur mod.
Abalamour da cheñchamant an hin, d'ar changement climatique m'ho peus c'hoant,
eo chomet digor dor ar yenerezh.
Ar pezh a c'hellfe leskel ar virusoù kozh da vont, gouest da vont d'an dud.
Ret eo chom war evezh neuze !
Bremañ, un istor all 'barzh an istor.
Ar virusoù-se a c'hell bezañ eñfektet gant virusoù all !
Ar re-se zo anvet "virofajoù", pe virophages e galleg.
Diskoachañ ar virusoù ramzel a zo bet ur sapre afer dija,
met diaesoc'h c'hoazh eo bet studiañ virusoù hag a c'hell mont da virusoù all.
E 2008 int bet lakaet war wel, en ur virus bras neuze.
Hiziv an deiz zo ezhomm eus ur sapre teknologiezh evit kompren muioc'h a draoù diwar o fenn.
Gallout a reer ober gant ar metajenomik da skouer :
sekeñsiñ pe lenn an ADN a-bezh zo en un dakennig dour lakaomp.
Goude-se vez klasket urzhiañ ar pezh zo bet lennet, ar jenoù, les gènes, dre organism.
Ha mod-se e c'heller lakaat organismoù nevez war wel ! Virofajoù da skouer.
Met diaes eo kompren peseurt efed o deus war ar virusoù all.
Labour 'zo c'hoazh !
En eil istor hiziv vo cheñchet penn d'ar vaz ha kontet vo eus organismoù
hag a zo gouest da zebriñ ar virusoù.
E-pad pell zo bet soñjet n'halle ket, organism ebet, debriñ ar virusoù.
E gwirionez 'pad pell ivez zo bet labouret war ar virusoù a zegas kleñvedoù deomp.
Met ur gwir roll o deus 'barzh an ekosistemoù, pezh a vo sujed ar rann a teu just a-walc'h.
Ha tamm ha tamm neuze 'vez klasket kompren traoù all diwar o fenn.
E miz kerzu 2022 zo bet embannet ur studiadenn a lak war wel, evit ar wech kentañ,
ur spesad gouest da vevañ diwar ar virusoù, o tebriñ anezho.
Ar pennad skiantel-se a zispleg 'zo kalz a organismoù er mor hag a sil an dour evit debriñ tammoù traoù, partikulennoù.
En o zouez 'zo ur familh anvet "ciliophora".
Unkelligek int, unicellulaire m'ar karit.
Ha seurt blev o deus, blev a servij dezho da fiñval ha da zebriñ.
Soñjet 'veze ne oa ket trawalc'h a galori, trawalc'h a startijenn, barzh ar virusoù evit kreskiñ.
Ar studiadenn-mañ a ziskouez ar c'hontroll.
Ar skipailh en deus lakaet ciliophoraed en dour.
Taolioù esae zo bet graet gant virusoù en dour ivez, ha taolioù esae all hepto.
Goude daou zevezh o deus kontet an niver a gelligoù e-barzh tout ar boestoù
ha lakaet o deus keñver-ha-keñver an disoc'hoù.
Kentañ tra : gant o mikroskop o deus gellet gwelet ar virusoù o vezañ debret.
Eil tra : ar ciliophoraed lakaet en dour gant virusoù,
o deus kresket 'vel m'o defe graet organismoù all gant boued all.
Ar re a-nez virus n'o deus ket kresket tamm ebet.
Diskouez a ra an disoc'hoù-se e c'hellfe ar virusoù kaout ur roll pouezusoc'h en ekosistemoù
'giz hor boa soñjet en a-raok.
Ur wech ouzhpenn : labour zo, kalz traoù zo da gompren c'hoazh !
Safaret hon eus deus ar virusoù.
Goût a reomp bremañ int gouest da eñfektiñ al loened, ar plant, ar baktiri… hag ar virusoù all memes.
Da lâret eo, ur parazit a c'hell kaout parazitoù,
ha marteze e-touez ar re-se 'zo lod anezho gant parazitoù all, piv oar ?
En eil istor hon eus lakaet ar gaoz war ar virusoù, met gwelet 'giz boued, 'giz preizhoù ar wech-mañ.
Eñfektiñ, bezañ eñfektet, bezañ debret…
Liammet eo ar virusoù deus an organismoù all, e meur a zoare.
Diwar an holl liammoù-se e sav ekosistemoù a-bezh, ar pezh a vo gwelet er rann a teu,
ar rann ziwezhañ diwar-benn ar virusoù.
{{< cc "by nc" >}}

BIN
content/podcasts/brav-ha-bev/26-ar-virusou-2/virus2.jpg Normal file
View file

Binary file not shown.
Side by side

After

Width:  |  Height:  |  Size: 318 KiB

113
content/podcasts/brav-ha-bev/27-ar-virusou-3/index.br.md Normal file
View file

@ -0,0 +1,113 @@
---
title: "#27 Ar virusoù (3/3)"
date: 2023-03-15T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./virus3.jpg"
slug: "27-ar-virusou-3"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**Ar virusoù (3/3)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-virusou-3).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-virusou-3/embed/light" >}}
---
Gant an div gronikenn ziwezhañ 'oamp komañset da gontañ eus ar virusoù.
Gwelet hon eus petra int ha goude-se zo bet kontet istorioù diwar o fenn.
Ar virusoù ramzel, ar virusoù eñfektet gant virusoù all ha kement zo.
Tamm ha tamm hon eus komprenet zo liammoù a bep seurt etre ar virusoù hag an organismoù all.
Hiziv 'vo safaret eus an dra-se just a-walc'h.
Safaret 'vo eus plas ar virusoù en ekosistemoù.
Ar virusoù er mor n'int ket bet studiet kalz e-pad pell.
Gras d'an teknikoù nevez e vezont studiet muioc'h en deiz-hiziv, 'tro tregont vloaz 'so, pas muioc'h.
Desket hon eus un nebeud traoù dija memestra.
Er mor da skouer, ar re-se zo 10 gwech stankoc'h evit ar baktiri.
Ar pezh a ra 10 milion a virusoù dre mililitr, soñjit 'ta.
Ha lakaet zo bet war wel traoù all, traoù interesant diwar-benn efed ar virusoù war o endro.
Da gentañ-penn o deus ur roll liammet deus al liesseurted jenetik, la diversité génétique.
Gras d'an teknikoù nevez, evel ar metajenomik, omp deuet a-benn da briziañ tamm ha tamm
liesseurted jenetik ar virusoù.
Ha kavet zo bet eo liesseurt-kenañ ADN pe ARN ar virusoù neuze.
'Blam d'un dra bennak hor boa gwelet ar wech paseet : ADN pe ARN ar virusoù a cheñch etre pep rummad.
Ouzhpenn da se int gouest da dapout tammoù ADN digant o ostizoù, an organismoù eñfektet.
Ha treuzkaset 'vez an tammoù-se d'o diskennidi memes !
Hag ar c'hontroll a c'hell c'hoarvezout war-lerc'h.
Treuzkaset 'vez ul lodenn eus ADN ur virus 'barzh ADN un ostiz.
Gant an holl eskemmoù-se e vez mesket-mat ADN an organismoù er mor,
ha mont a ra al liesseurted jenetik war greskiñ.
Ur roll all o deus, liammet deus ar mikrobiotoù.
Komzet hor boa eus ar mikrobiot dija. Eus mikrobiot ar bouzelloù kentoc'h, hor mikrobiot deomp-ni.
E gwirionez 'zo mikrobiotoù un tamm pep lec'h, gant an holl organismoù lieskelligek, pe multicellulaires.
Ha, 'giz ho po komprenet, kavet 'vez virusoù e-barzh ar mikrobiotoù-se.
Kemeromp ur skouer. Ar c'houral lakaomp, le corail.
An dra-se zo ur simbioz e gwirionez.
Ar c'horal, a zo ul loen, a ro bod da vikroorganismoù zo anvet "Zooxanthelle".
Ar re-se an hini eo a ra ar fotosintezenn.
Hag ezhomm o deus an eil re eus ar re all.
Er mare-mañ vez safaret kalzik eus gwennañ ar c'houral, pe le "blanchissement des coraux".
'Blam da betra teuont gwenn ?
'Blam d'an dour a zo tommoc'h-tommañ, n'eo ket ar c'houral en e vleud ken, ha skarzhañ a ra ar zooxanthelle.
Ha setu 'giz-se, ar c'houral a teu gwenn. Mervel a ra.
Hag ar virusoù neuze ? Amañ emaint, e mikrobiot ar c'houral.
Lod anezho zo gouest d'o eñfektiñ.
Siwazh, ur wech eñfektet 'teu ar c'houral kizidikoc'h deus tommder an dour.
Ha neuze gant virusoù zo, ar c'houral a varv buanoc'h.
Met deus an tu all, ar virusoù a c'hall sikour ar c'houral.
En o mukus, er mukus a zo en-dro d'ar c'houral, zo kalz baktiri, ha kalz virusoù ivez evel-just.
Ne reont ket drouk ebet d'ar c'houral, ar c'hontroll 'ni eo memes.
Ar skipailhoù skiantel a soñj dezho eo un doare simbioz ur wech ouzhpenn.
Ar c'houral a ro bod en e vukus ur wech all c'hoazh.
Plas a zo evit d'ar baktiri hag ar virusoù chom aze.
Hag ar re-se a zo gouest da zifenn ar c'houral, da virout deus ar virusoù
pe ar baktiri drouk a teu eus an diavez,
da eñfektiñ ar c'houral.
Hag un trede roll zo, liammet deus ar c'helc'hiadoù "biojeokimiek", les cycles biogéochimiques.
Petra eo an traoù-se ?
Kaoz zo eus an oksijen da skouer.
Pelec'h 'vez produet, pelec'h 'vez koñsomet, dre belec'h e ya…
Ha klasket 'vez goût an dra-se da live an Douar a-bezh !
Studiet 'vez ivez kelc'hiad ar c'harbon, ha kement zo.
Ret eo goût, da skouer, vez produet an hanter eus an oksijen a zo analet ganeomp,
gant mikroorganismoù er mor.
Hag en ur broduiñ oksijen e vez lonket ganto ar c'harbon a zo en aergelc'h,
en atmosfer ma karit, ar pezh n'eo ket fall tamm ebet hiziv an deiz.
Betek-henn e veze soñjet oa un efed fall gant ar virusoù war kementad ar c'harbon a vez lonket.
N'eo ket sot : seul-vuiañ zo virusoù, seul vuiañ vez lazhet mikroorganismoù.
Ha ma zo nebeutoc'h a organismoù a zo gouest da lonkañ ar c'harbon,
zo muioc'h a garbon en aergelc'h, anat deoc'h.
Martezeadennoù all, soñjoù all a vez ijinet tamm ha tamm, 'vat.
Da skouer, a-raok lazhañ ar mikrooorganismoù, e c'hell a virusoù cheñch metabolism ar c'helligoù.
Ha dre se e c'hellfe an organismoù-se lonkañ muioc'h a garbon a-raok mervel.
Pe ur soñj all zo deuet d'ar skiantourien.
Pa vez lazhet un organism gant ur virus e c'hellfe mont a-dammoù,
tammoù a gouezhfe buan a-walc'h war strad ar mor.
An danvez-se a vefe karbon ennañ, ha setu giz-se 'vefe lonket karbon memes mod.
Evel m'ho peus komprenet, luziet eo an afer ha n'eo ket echu an enklaskoù !
Hiziv hon eus gwelet ar virusoù en o endro, liammet deus organismoù all.
Kavet em eus an titouroù-se war ul levr interesant-kenañ a oa deuet er maez e miz Genver 2023.
"Les virus marins, simples parasites ou acteurs majeurs des écosystèmes aquatiques ?",
embannet gant an ti embann Quae.
Ar re zo intereset a c'hell pellgargañ ar stumm pdf evit netra war o lec'hienn memes.
Gant al levr-mañ hon eus lakaet war wel un nebeud liammoù zo etre ar virusoù hag an ekosistemoù.
Gwelet hon eus eo luziet an traoù.
Gwechoù zo vez taget an organismoù gant ar virusoù, ha gwechoù all e vezont sikouret.
N'eo ket echu an enklaskoù, met 'pezh 'zo sur 'vat,
ezhomm zo deus ar virusoù evit ma vefe stabil ha kreñv an ekosistemoù.
{{< cc "by nc" >}}

113
content/podcasts/brav-ha-bev/27-ar-virusou-3/index.fr.md Normal file
View file

@ -0,0 +1,113 @@
---
title: "#27 Ar virusoù (3/3)"
date: 2023-03-15T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./virus3.jpg"
slug: "27-ar-virusou-3"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**Ar virusoù (3/3)**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-virusou-3).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-virusou-3/embed/light" >}}
---
Gant an div gronikenn ziwezhañ 'oamp komañset da gontañ eus ar virusoù.
Gwelet hon eus petra int ha goude-se zo bet kontet istorioù diwar o fenn.
Ar virusoù ramzel, ar virusoù eñfektet gant virusoù all ha kement zo.
Tamm ha tamm hon eus komprenet zo liammoù a bep seurt etre ar virusoù hag an organismoù all.
Hiziv 'vo safaret eus an dra-se just a-walc'h.
Safaret 'vo eus plas ar virusoù en ekosistemoù.
Ar virusoù er mor n'int ket bet studiet kalz e-pad pell.
Gras d'an teknikoù nevez e vezont studiet muioc'h en deiz-hiziv, 'tro tregont vloaz 'so, pas muioc'h.
Desket hon eus un nebeud traoù dija memestra.
Er mor da skouer, ar re-se zo 10 gwech stankoc'h evit ar baktiri.
Ar pezh a ra 10 milion a virusoù dre mililitr, soñjit 'ta.
Ha lakaet zo bet war wel traoù all, traoù interesant diwar-benn efed ar virusoù war o endro.
Da gentañ-penn o deus ur roll liammet deus al liesseurted jenetik, la diversité génétique.
Gras d'an teknikoù nevez, evel ar metajenomik, omp deuet a-benn da briziañ tamm ha tamm
liesseurted jenetik ar virusoù.
Ha kavet zo bet eo liesseurt-kenañ ADN pe ARN ar virusoù neuze.
'Blam d'un dra bennak hor boa gwelet ar wech paseet : ADN pe ARN ar virusoù a cheñch etre pep rummad.
Ouzhpenn da se int gouest da dapout tammoù ADN digant o ostizoù, an organismoù eñfektet.
Ha treuzkaset 'vez an tammoù-se d'o diskennidi memes !
Hag ar c'hontroll a c'hell c'hoarvezout war-lerc'h.
Treuzkaset 'vez ul lodenn eus ADN ur virus 'barzh ADN un ostiz.
Gant an holl eskemmoù-se e vez mesket-mat ADN an organismoù er mor,
ha mont a ra al liesseurted jenetik war greskiñ.
Ur roll all o deus, liammet deus ar mikrobiotoù.
Komzet hor boa eus ar mikrobiot dija. Eus mikrobiot ar bouzelloù kentoc'h, hor mikrobiot deomp-ni.
E gwirionez 'zo mikrobiotoù un tamm pep lec'h, gant an holl organismoù lieskelligek, pe multicellulaires.
Ha, 'giz ho po komprenet, kavet 'vez virusoù e-barzh ar mikrobiotoù-se.
Kemeromp ur skouer. Ar c'houral lakaomp, le corail.
An dra-se zo ur simbioz e gwirionez.
Ar c'horal, a zo ul loen, a ro bod da vikroorganismoù zo anvet "Zooxanthelle".
Ar re-se an hini eo a ra ar fotosintezenn.
Hag ezhomm o deus an eil re eus ar re all.
Er mare-mañ vez safaret kalzik eus gwennañ ar c'houral, pe le "blanchissement des coraux".
'Blam da betra teuont gwenn ?
'Blam d'an dour a zo tommoc'h-tommañ, n'eo ket ar c'houral en e vleud ken, ha skarzhañ a ra ar zooxanthelle.
Ha setu 'giz-se, ar c'houral a teu gwenn. Mervel a ra.
Hag ar virusoù neuze ? Amañ emaint, e mikrobiot ar c'houral.
Lod anezho zo gouest d'o eñfektiñ.
Siwazh, ur wech eñfektet 'teu ar c'houral kizidikoc'h deus tommder an dour.
Ha neuze gant virusoù zo, ar c'houral a varv buanoc'h.
Met deus an tu all, ar virusoù a c'hall sikour ar c'houral.
En o mukus, er mukus a zo en-dro d'ar c'houral, zo kalz baktiri, ha kalz virusoù ivez evel-just.
Ne reont ket drouk ebet d'ar c'houral, ar c'hontroll 'ni eo memes.
Ar skipailhoù skiantel a soñj dezho eo un doare simbioz ur wech ouzhpenn.
Ar c'houral a ro bod en e vukus ur wech all c'hoazh.
Plas a zo evit d'ar baktiri hag ar virusoù chom aze.
Hag ar re-se a zo gouest da zifenn ar c'houral, da virout deus ar virusoù
pe ar baktiri drouk a teu eus an diavez,
da eñfektiñ ar c'houral.
Hag un trede roll zo, liammet deus ar c'helc'hiadoù "biojeokimiek", les cycles biogéochimiques.
Petra eo an traoù-se ?
Kaoz zo eus an oksijen da skouer.
Pelec'h 'vez produet, pelec'h 'vez koñsomet, dre belec'h e ya…
Ha klasket 'vez goût an dra-se da live an Douar a-bezh !
Studiet 'vez ivez kelc'hiad ar c'harbon, ha kement zo.
Ret eo goût, da skouer, vez produet an hanter eus an oksijen a zo analet ganeomp,
gant mikroorganismoù er mor.
Hag en ur broduiñ oksijen e vez lonket ganto ar c'harbon a zo en aergelc'h,
en atmosfer ma karit, ar pezh n'eo ket fall tamm ebet hiziv an deiz.
Betek-henn e veze soñjet oa un efed fall gant ar virusoù war kementad ar c'harbon a vez lonket.
N'eo ket sot : seul-vuiañ zo virusoù, seul vuiañ vez lazhet mikroorganismoù.
Ha ma zo nebeutoc'h a organismoù a zo gouest da lonkañ ar c'harbon,
zo muioc'h a garbon en aergelc'h, anat deoc'h.
Martezeadennoù all, soñjoù all a vez ijinet tamm ha tamm, 'vat.
Da skouer, a-raok lazhañ ar mikrooorganismoù, e c'hell a virusoù cheñch metabolism ar c'helligoù.
Ha dre se e c'hellfe an organismoù-se lonkañ muioc'h a garbon a-raok mervel.
Pe ur soñj all zo deuet d'ar skiantourien.
Pa vez lazhet un organism gant ur virus e c'hellfe mont a-dammoù,
tammoù a gouezhfe buan a-walc'h war strad ar mor.
An danvez-se a vefe karbon ennañ, ha setu giz-se 'vefe lonket karbon memes mod.
Evel m'ho peus komprenet, luziet eo an afer ha n'eo ket echu an enklaskoù !
Hiziv hon eus gwelet ar virusoù en o endro, liammet deus organismoù all.
Kavet em eus an titouroù-se war ul levr interesant-kenañ a oa deuet er maez e miz Genver 2023.
"Les virus marins, simples parasites ou acteurs majeurs des écosystèmes aquatiques ?",
embannet gant an ti embann Quae.
Ar re zo intereset a c'hell pellgargañ ar stumm pdf evit netra war o lec'hienn memes.
Gant al levr-mañ hon eus lakaet war wel un nebeud liammoù zo etre ar virusoù hag an ekosistemoù.
Gwelet hon eus eo luziet an traoù.
Gwechoù zo vez taget an organismoù gant ar virusoù, ha gwechoù all e vezont sikouret.
N'eo ket echu an enklaskoù, met 'pezh 'zo sur 'vat,
ezhomm zo deus ar virusoù evit ma vefe stabil ha kreñv an ekosistemoù.
{{< cc "by nc" >}}

BIN
content/podcasts/brav-ha-bev/27-ar-virusou-3/virus3.jpg Normal file
View file

Binary file not shown.
Side by side

After

Width:  |  Height:  |  Size: 307 KiB

BIN
content/podcasts/brav-ha-bev/28-an-ezen/anEzen.jpg Normal file
View file

Binary file not shown.
Side by side

After

Width:  |  Height:  |  Size: 827 KiB

122
content/podcasts/brav-ha-bev/28-an-ezen/index.br.md Normal file
View file

@ -0,0 +1,122 @@
---
title: "#28 An ezen"
date: 2023-03-29T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./anEzen.jpg"
slug: "28-an-ezen"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**An ezen**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-ezen).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-ezen/embed/light" >}}
---
Kontet 'vo eus loened a zo mil anavezet hiziv.
N'int ket bihan-bihan, n'int ket dreistloened kennebeut.
Ha padal o deus "kolonizet" ar bed a-bezh, gant hor sikour deomp-ni a-hed ar c'hantvedoù.
Safaret 'vo eus an ezen !
N'eus ket ezhomm da zeskrivañ betek re an ezen moarvat, c'hwi oar mat petra int.
Met setu un nebeud traoù diwar o fenn memes tra.
Ar re-se zo loened mil anavezet neuze, ha kavet vezont un tammig partout er bed.
Er memes jenad (le même genre e galleg) 'giz ar c'hezeg emaint,
er memes familh m'ho peus c'hoant.
E gwirionez zo meur a spesad :
Equus asinus (an ezen doñv) da skouer
Equus africanus (an ezen afrika)
Ha me oar me.
Hiziv 'vo safaret eus Equus asinus, an hini zo anavezet ar muiañ ganeomp.
Gwelet ho peus un azen dija moarvat :
Ur penn o deus, ur penn hag a c'hell lâret kalz traoù, gras d'an divskouarn hir dreist-holl,
ha gras d'an daoulagad ivez.
Pevar fav o deus, gant karnioù.
Hag ar c'harnioù-se zo kevatal deus hon ivinoù e gwirionez.
Ar pevar fav zo evel hor brec'hioù ha daouarn pe hon divc'har hag hon treid.
Pezh zo, gant an emdroadur, emdroadur ar spesadoù, al loened eus familh an ezen hag ar c'hezeg o deus kollet ar bizied all.
Hir-hir eo deuet da vezañ ar biz zo chomet, ha kreñv an ivin.
Ha setu 'giz-se vez kerzhet gant an ezen war ur biz,
pe kentoc'h war ivin ar biz-mañ !
Ha blev o deus evel-just.
Liv ar vlevenn a zepand eus ar c'houenn, rak kalz gouennoù zo !
Ar gouennoù zo bet savet ganeomp-ni, evit al labour douar dreist-holl.
E Bro C'hall lakaomp, zo ezen ar Pireneoù, hag a c'hell ober labourioù a bep seurt.
Gall' reont dougañ ur bern traoù war o c'hein, met ivez bezañ sternet ha stlennañ sammoù.
Bremañ 'vez implijet laezh an azenezed memes.
An ezen normant a zo ivez.
Implijet e veze 'vit kas al laezh d'an dud, 'vit al labour er parkeier ha me oar me.
Gouennoù 'zo vez implijet evit mont pelloc'h c'hoazh,
'vit klask lakaat ezen ha loened all da strujañ.
Diwar ar c'hroazamantoù-se e teu loened a vez anvet loened "hiron" pe "hibrid".
Ar muled da skouer, a teu eus un azen hag ur gazeg.
Hervez ar gouennoù, vez kreñv pe kreñvoc'h ar muled.
N'int ket gouest da strujañ 'vat, met kontet int kreñvoc'h, nerzhekok ha finoc'h.
Abaoe pell-pell zo vez kroazet ezen ha kezeg evit kaout muled, abaoe an Henamzer memes,
hag implijet int bet evit ober labourioù a bep seurt a-hed ar c'hantvedoù.
Taolioù-esae all a zo bet graet ivez.
Klasket zo bet kroazañ ezen ha zebred ha… setu ganet ar zebrezen, pe zebrânes e galleg.
Ur gwir veskaj eo !
Liv un azen, war ar c'horf a-bezh, 'met war ar pavioù, lec'h ma zo roudennadurioù ar zebr !
E gwirionez 'vez ket implijet kalz an hibrid-mañ, kavet vezont kentoc'h 'barzh ar zoo.
Cheñchomp kaoz un tammig rak c'hoant 'moa da gontañ eus an ezen
'blam d'ur pennad em eus lennet n'eus ket pell zo, embannet e miz Gwengolo 2022.
Ar pennad skiantel-mañ a lak ar gaoz war al liammoù a zo etre an ezen hag an denelezh.
Penaos o deus ar re-se skoazellet ac'hanomp d'en em staliañ un tammig partout war an Douar.
N'eus ket kalz ezen fosilizet.
Ar re goshañ hon eus kavet o doa bevet tost 5 mil bloaz a-raok JK, e Afrika.
Goût a reomp e oant doñvaet d'ar mare-se dija, gras d'an tresadennoù 'zo bet kavet da skouer.
Ha doñvaet int bet d'ar poent-se ?
Pe a-raok, en ul lec'h all ?
An dra-se ne oa ket sklaer tamm ebet a-raok ar studiadenn-se.
Evit klask goût muioc'h zo bet graet ur pezh labour.
Bodet 'zo bet kalz jenomoù, da lâret eo ADN meur a c'houenn.
Muioc'h 'vit 150 a oa bet sekañset dija, a oa bet lennet.
Bodet eo bet ar re-se asambles gant reoù nevez, un 50 bennak,
a teu eus lec'hioù er bed a vanke en dastumad.
Goude se zo bet keñveriet eo bet an holl jenomoù-se
evit goût peseurt re zo tost an eil re deus ar re all,
ha peseurt re zo pelloc'h.
Kavet 'zo bet oa heñveloc'h jenomoù an ezen a oa tostoc'h, a orin eus ar memes lec'h.
Ar pezh n'eo ket diboell.
Gant un tamm labour ouzhpenn war ar jenomoù,
ar skipailh zo deuet a-benn da ginnig eo bet doñvaet an ezen ur wech hepken, e Afrika.
Ha goude-se zo bet ledanaet tachenn an ezen doñvaet (e Arabia, Eurazia, ha kement zo).
Met n'eo ket echu !
Ar skipailh skiantel-se 'zo anavezet peogwir eo barrek-tre gant an ADN kozh, ADN ar fosiloù.
Klasket o deus sekañsiñ, pe lenn m'ho peus c'hoant, lenn ADN eus fosiloù zo ken kozh 'giz 4000 bloaz.
Ar pezh zo ur marzh, bezañ gouest da lenn molekulennoù ken bihan ha ken kozh-se, soñjit 'ta !
Gras d'an titouroù nevez-mañ eo bet gouest ar skipailh da lâret
'oa bet doñvaet an ezen e-tro 5000 bloaz a-raok JK, e Afrika neuze.
Da lâret eo, kalz a-raok ar c'hezeg, a zo bet doñvaet 2 wech e gwirionez,
etre 3500 ha 2000 bloaz a-raok JK.
Ha tammoù all eus an istor a zo bet lakaet war wel ivez :
An ezen zo en em gavet e Eurazia evit ar wech kentañ 'tro 2500 bloaz a-raok JK.
Hag adalek ar poent-se int deuet da vezañ un tammig disheñvel, tamm-ha-tamm, deus ar spesad orin.
N'eo ket klok an istor c'hoazh met kalz muioc'h a draoù 'zo anavezet bremañ memes tra.
Gras d'an ADN kozh hon eus graet ur veaj en amzer dremenet,
evit goût pelec'h ha pegoulz oa kroget an darempredoù etre an denelezh hag an ezen.
Labour a chom d'ober, evit goût, da skouer, dre belec'h int tremenet evit mont er maez eus Afrika.
War an douar hepken, pe war vag ?
Pe c'hoazh, e-touez an ezen zo er bed, peseurt jenoù pe peseurt gouennoù
a vefe da c'houzañviñ gwelloc'h cheñchamant an hin.
Pezh zo sur 'vat, ne vije ket bet ar bed evel m'emañ hep an ezen.
Ar re-se zo bet ar re gentañ o trañsportañ, o tougañ hon traoù,
traoù hon tadoù ha mammoù kozh, ha n'eo ket dister !
{{< cc "by nc" >}}

122
content/podcasts/brav-ha-bev/28-an-ezen/index.fr.md Normal file
View file

@ -0,0 +1,122 @@
---
title: "#28 An ezen"
date: 2023-03-29T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./anEzen.jpg"
slug: "28-an-ezen"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**An ezen**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-ezen).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/an-ezen/embed/light" >}}
---
Kontet 'vo eus loened a zo mil anavezet hiziv.
N'int ket bihan-bihan, n'int ket dreistloened kennebeut.
Ha padal o deus "kolonizet" ar bed a-bezh, gant hor sikour deomp-ni a-hed ar c'hantvedoù.
Safaret 'vo eus an ezen !
N'eus ket ezhomm da zeskrivañ betek re an ezen moarvat, c'hwi oar mat petra int.
Met setu un nebeud traoù diwar o fenn memes tra.
Ar re-se zo loened mil anavezet neuze, ha kavet vezont un tammig partout er bed.
Er memes jenad (le même genre e galleg) 'giz ar c'hezeg emaint,
er memes familh m'ho peus c'hoant.
E gwirionez zo meur a spesad :
Equus asinus (an ezen doñv) da skouer
Equus africanus (an ezen afrika)
Ha me oar me.
Hiziv 'vo safaret eus Equus asinus, an hini zo anavezet ar muiañ ganeomp.
Gwelet ho peus un azen dija moarvat :
Ur penn o deus, ur penn hag a c'hell lâret kalz traoù, gras d'an divskouarn hir dreist-holl,
ha gras d'an daoulagad ivez.
Pevar fav o deus, gant karnioù.
Hag ar c'harnioù-se zo kevatal deus hon ivinoù e gwirionez.
Ar pevar fav zo evel hor brec'hioù ha daouarn pe hon divc'har hag hon treid.
Pezh zo, gant an emdroadur, emdroadur ar spesadoù, al loened eus familh an ezen hag ar c'hezeg o deus kollet ar bizied all.
Hir-hir eo deuet da vezañ ar biz zo chomet, ha kreñv an ivin.
Ha setu 'giz-se vez kerzhet gant an ezen war ur biz,
pe kentoc'h war ivin ar biz-mañ !
Ha blev o deus evel-just.
Liv ar vlevenn a zepand eus ar c'houenn, rak kalz gouennoù zo !
Ar gouennoù zo bet savet ganeomp-ni, evit al labour douar dreist-holl.
E Bro C'hall lakaomp, zo ezen ar Pireneoù, hag a c'hell ober labourioù a bep seurt.
Gall' reont dougañ ur bern traoù war o c'hein, met ivez bezañ sternet ha stlennañ sammoù.
Bremañ 'vez implijet laezh an azenezed memes.
An ezen normant a zo ivez.
Implijet e veze 'vit kas al laezh d'an dud, 'vit al labour er parkeier ha me oar me.
Gouennoù 'zo vez implijet evit mont pelloc'h c'hoazh,
'vit klask lakaat ezen ha loened all da strujañ.
Diwar ar c'hroazamantoù-se e teu loened a vez anvet loened "hiron" pe "hibrid".
Ar muled da skouer, a teu eus un azen hag ur gazeg.
Hervez ar gouennoù, vez kreñv pe kreñvoc'h ar muled.
N'int ket gouest da strujañ 'vat, met kontet int kreñvoc'h, nerzhekok ha finoc'h.
Abaoe pell-pell zo vez kroazet ezen ha kezeg evit kaout muled, abaoe an Henamzer memes,
hag implijet int bet evit ober labourioù a bep seurt a-hed ar c'hantvedoù.
Taolioù-esae all a zo bet graet ivez.
Klasket zo bet kroazañ ezen ha zebred ha… setu ganet ar zebrezen, pe zebrânes e galleg.
Ur gwir veskaj eo !
Liv un azen, war ar c'horf a-bezh, 'met war ar pavioù, lec'h ma zo roudennadurioù ar zebr !
E gwirionez 'vez ket implijet kalz an hibrid-mañ, kavet vezont kentoc'h 'barzh ar zoo.
Cheñchomp kaoz un tammig rak c'hoant 'moa da gontañ eus an ezen
'blam d'ur pennad em eus lennet n'eus ket pell zo, embannet e miz Gwengolo 2022.
Ar pennad skiantel-mañ a lak ar gaoz war al liammoù a zo etre an ezen hag an denelezh.
Penaos o deus ar re-se skoazellet ac'hanomp d'en em staliañ un tammig partout war an Douar.
N'eus ket kalz ezen fosilizet.
Ar re goshañ hon eus kavet o doa bevet tost 5 mil bloaz a-raok JK, e Afrika.
Goût a reomp e oant doñvaet d'ar mare-se dija, gras d'an tresadennoù 'zo bet kavet da skouer.
Ha doñvaet int bet d'ar poent-se ?
Pe a-raok, en ul lec'h all ?
An dra-se ne oa ket sklaer tamm ebet a-raok ar studiadenn-se.
Evit klask goût muioc'h zo bet graet ur pezh labour.
Bodet 'zo bet kalz jenomoù, da lâret eo ADN meur a c'houenn.
Muioc'h 'vit 150 a oa bet sekañset dija, a oa bet lennet.
Bodet eo bet ar re-se asambles gant reoù nevez, un 50 bennak,
a teu eus lec'hioù er bed a vanke en dastumad.
Goude se zo bet keñveriet eo bet an holl jenomoù-se
evit goût peseurt re zo tost an eil re deus ar re all,
ha peseurt re zo pelloc'h.
Kavet 'zo bet oa heñveloc'h jenomoù an ezen a oa tostoc'h, a orin eus ar memes lec'h.
Ar pezh n'eo ket diboell.
Gant un tamm labour ouzhpenn war ar jenomoù,
ar skipailh zo deuet a-benn da ginnig eo bet doñvaet an ezen ur wech hepken, e Afrika.
Ha goude-se zo bet ledanaet tachenn an ezen doñvaet (e Arabia, Eurazia, ha kement zo).
Met n'eo ket echu !
Ar skipailh skiantel-se 'zo anavezet peogwir eo barrek-tre gant an ADN kozh, ADN ar fosiloù.
Klasket o deus sekañsiñ, pe lenn m'ho peus c'hoant, lenn ADN eus fosiloù zo ken kozh 'giz 4000 bloaz.
Ar pezh zo ur marzh, bezañ gouest da lenn molekulennoù ken bihan ha ken kozh-se, soñjit 'ta !
Gras d'an titouroù nevez-mañ eo bet gouest ar skipailh da lâret
'oa bet doñvaet an ezen e-tro 5000 bloaz a-raok JK, e Afrika neuze.
Da lâret eo, kalz a-raok ar c'hezeg, a zo bet doñvaet 2 wech e gwirionez,
etre 3500 ha 2000 bloaz a-raok JK.
Ha tammoù all eus an istor a zo bet lakaet war wel ivez :
An ezen zo en em gavet e Eurazia evit ar wech kentañ 'tro 2500 bloaz a-raok JK.
Hag adalek ar poent-se int deuet da vezañ un tammig disheñvel, tamm-ha-tamm, deus ar spesad orin.
N'eo ket klok an istor c'hoazh met kalz muioc'h a draoù 'zo anavezet bremañ memes tra.
Gras d'an ADN kozh hon eus graet ur veaj en amzer dremenet,
evit goût pelec'h ha pegoulz oa kroget an darempredoù etre an denelezh hag an ezen.
Labour a chom d'ober, evit goût, da skouer, dre belec'h int tremenet evit mont er maez eus Afrika.
War an douar hepken, pe war vag ?
Pe c'hoazh, e-touez an ezen zo er bed, peseurt jenoù pe peseurt gouennoù
a vefe da c'houzañviñ gwelloc'h cheñchamant an hin.
Pezh zo sur 'vat, ne vije ket bet ar bed evel m'emañ hep an ezen.
Ar re-se zo bet ar re gentañ o trañsportañ, o tougañ hon traoù,
traoù hon tadoù ha mammoù kozh, ha n'eo ket dister !
{{< cc "by nc" >}}

116
content/podcasts/brav-ha-bev/29-plant-ha-trouz/index.br.md Normal file
View file

@ -0,0 +1,116 @@
---
title: "#29 Ar plant hag an trouz"
date: 2023-04-19T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./plantHaTrouz.jpg"
slug: "29-plant-ha-trouz"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**Ar plant hag an trouz**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-plant-hag-an-trouz).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-plant-hag-an-trouz/embed/light" >}}
---
Trouz a-bep seurt zo en natur.
Un efed a ra an trouz d'ar boudoù bev, d'an organismoù.
Al lapoused a selaou lapoused all.
Ar bronneged, les mammifères, a implij kalz a sonioù ivez.
An amprevaned ivez.
Hiziv ne vo ket kontet eus ar re-se.
Kontet vo deus ar plant hag an efed 'neus an trouz warno.
Ar sujed-se n'eo ket anavezet kement-all, met kalzik a studiadennoù a zo bet kaset da-benn memestra.
Ne gomzan ket amañ eus efed ar sonerezh, met kentoc'h eus efed ar sonioù, an trouz.
Traoù un tammig iskis a c'heller kavout diwar-benn efed ar sonerezh war ar plant, met din-me n'int ket gwall skiantel.
Da lâret eo, an traoù-se n'int ket bet kadarnaet gant kalz skipailhoù.
Komañsomp gant trouz simpl neuze, evel hemañ.
Plijus, 'gav ket deoc'h ?
Lakaet zo bet plantennoù 'giz tomatez da glevet ar son-mañ e-pad 3 eur, bep eil devezh.
Ar skipailh 'n deus bet ar mennozh-se 'n deus muzuliet ur c'hresk a 13% en eostad.
Ha gwelloc'h c'hoazh 'oa evit ar c'hoñkombrez.
Diaes 'vefe lakaat an dra-se e pleustr er parkeier 'vat, ken trouzus evel ma 'vefe !
Taolioù esae all a zo bet.
Da skouer, kavet zo bet e tiwan gwelloc'h ar maiz gant sonioù "gwenn", giz-se.
pe gant ur son izel-tre, 'giz hemañ.
Gant ar sonioù-se neuze zo muioc'h a c'hreun a ziwan, e-tro 10% muioc'h memes tra, n'eo ket dister.
Penaos e ya en-dro ?
Gwir eo n'eus ket bet kavet skouarnioù gant ar plant.
Luziet-kenañ eo ar mont en-dro, n'eo ket sklaer evit poent.
Hervez ar skipailhoù zo o labourat war an dra-se, pep tra a teu deus moger ar c'helligoù da gentañ, la paroi cellulaire.
Gant an trouz, ar voger a fiñv un tammig bihan.
Kannaded a zo en holl gelligoù.
Kannaded zo a lâr eo tomm, reoù all a lâr zo gwask war ar c'hellig…
Ha moarvat zo kannaded a zo gouest da lâret en deus fiñvet ar voger.
Ar re-se a galv kannaded all, hag a-benn ar fin 'vez cheñchet kementad protein-mañ-protein.
Ha hervez live ar proteinoù e cheñch emzalc'h ar c'hellig, ha neuze emzalc'h ar plant.
'Giz m'ho peus komprenet, luziet-kenañ eo an afer ha n'eo ket echu an enklaskoù !
Perak 'ta e c'hell ar plant klevet o endro ?
Sonioù zo, trouz zo, a zo mat dezho da glevet.
Pa n'haller ket fiñval, mat eo bezañ gouest da c'hoût penaos emañ an traoù tro-war-dro.
Goût pegoulz zo dour gant trouz ar glav, pe c'hoazh klevet trouz al loened da skouer.
Just a-walc'h, diskouezet zo bet eo gouest ur spesad, Arabidopsis taliana, da anavezout trouz ur viskoulenn o tebriñ e zelioù.
An dra-se zo un tammig e-giz ASMR evidomp, trouz plijus.
Met evit ar plant eo un alarm a lâr dezho eo ret en em zifenn !
Ha setu giz-se pa glev ar plant-se un trouz e-giz-se e produont molekulennoù a zo fall evit ar biskoul.
Ur studiadenn all 'n deus diskouezet un dra all.
Emaoc'h o paouez klevet un wenanenn o nijal.
Emañ o klask nektar ur fleurenn.
Just a-walc'h, unan zo aze, ur fleurenn eus familh an Oenothera.
Pal ar fleurenn eo desachañ ar wenanenn evit kaout pollen fleurioù all, ha strujañ war-lerc'h.
Kinnig a ra d'ar wenanenn nektar neuze.
An dra-se zo en natur.
E arnodva ur skipailh skiantel, n'eo ket tre ar memes tra.
N'eus gwenanenn ebet met un uhelgomzer kentoc'h.
Ha gant ar son-se dre an uhelgomzer.
Ar skipailh 'n deus kavet e oa muioc'h a sukr 'barzh an nektar, diouzhtu war-lerc'h ar son.
Klasket o deus gant ar son-mañ ivez.
Memes tra, kalz sukr en nektar.
Ha gant ar son-se : nebeud a sukr.
Ar fleur a zo gouest da respont d'ar gwenan neuze !
Hag evit echuiñ vo lakaet ar gaoz war ur studiadenn embannet e fin miz Meurzh 2023.
Ar studiadenn-se a ziskouez e vefe gouest ar plant, ouzhpenn klevet trouz, met ivez produiñ trouz !
Ar skipailh en deus lakaet butun ha tomatez (ar plant) dindan mikroioù.
Mikroioù ultrason, evit enrollañ un trouz n'omp ket gouest da glevet, ken uhel eo.
Enrollet o deus plant yac'h, ha plant lakaet bec'h warno :
plant gant delioù troc'het, pe hep dour da skouer.
Ha klevet vez an difoc'h !
'maomp o paouez klevet enrolladenn ur blantenn bec'h warni.
Cheñchet eo bet an enrolladenn evit d'an den bezañ gouest da glevet an traoù :
izelaet eo bet ar son, ha buanaet ivez.
Dre vras ar plant bec'h warno o deus produet betek 50 klik bep eurvezh, ha kalz nebeutoc'h a oa gant ar plant yac'h.
Ar pezh a c'hoarvez moarvat eo klogorennoù aer 'barzh ar plant, a darzh.
Ha muioc'h a zo pa vez lakaet ur blantenn diaes.
N'eo ket sur tamm ebet e c'hell div blantenn kichen-ha-kichen komz e-giz-se, met organismoù all a vefe gouest da glevet 'vat.
Amprevaned zo a c'hellfe klevet seurt trouz da skouer ha kompren n'eo ket yac'h ur blantenn,
pe n'eo ket yac'h a-walc'h evit dozviñ vioù atav.
Ha ganeomp-ni e c'hellfe bezañ klevet ivez,
pe kentoc'h gant labourerien douar ekipet mat, a fellfe dezho dourañ o flant
pa vez ezhomm hepken evit espern dour.
Hiziv hon eus klevet bed ar plant.
Peogwir ne weler ket o divskouarn n'eo ket bet studiet kalz
efed ar sonioù, an trouz, warno.
Cheñch a ra an traoù bremañ, ar sell deus ar plant 'neus cheñchet abaoe un nebeud bloavezhioù.
Birvilh 'zo er bed skiantel memes evit kompren muioc'h an organismoù-se,
a zo kempleshoc'h a-feur ma teskomp traoù diwar o fenn.
{{< cc "by nc" >}}

116
content/podcasts/brav-ha-bev/29-plant-ha-trouz/index.fr.md Normal file
View file

@ -0,0 +1,116 @@
---
title: "#29 Ar plant hag an trouz"
date: 2023-04-19T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./plantHaTrouz.jpg"
slug: "29-plant-ha-trouz"
---
{{< block_color blue >}}
Transcription de l'épisode [**Ar plant hag an trouz**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-plant-hag-an-trouz).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-plant-hag-an-trouz/embed/light" >}}
---
Trouz a-bep seurt zo en natur.
Un efed a ra an trouz d'ar boudoù bev, d'an organismoù.
Al lapoused a selaou lapoused all.
Ar bronneged, les mammifères, a implij kalz a sonioù ivez.
An amprevaned ivez.
Hiziv ne vo ket kontet eus ar re-se.
Kontet vo deus ar plant hag an efed 'neus an trouz warno.
Ar sujed-se n'eo ket anavezet kement-all, met kalzik a studiadennoù a zo bet kaset da-benn memestra.
Ne gomzan ket amañ eus efed ar sonerezh, met kentoc'h eus efed ar sonioù, an trouz.
Traoù un tammig iskis a c'heller kavout diwar-benn efed ar sonerezh war ar plant, met din-me n'int ket gwall skiantel.
Da lâret eo, an traoù-se n'int ket bet kadarnaet gant kalz skipailhoù.
Komañsomp gant trouz simpl neuze, evel hemañ.
Plijus, 'gav ket deoc'h ?
Lakaet zo bet plantennoù 'giz tomatez da glevet ar son-mañ e-pad 3 eur, bep eil devezh.
Ar skipailh 'n deus bet ar mennozh-se 'n deus muzuliet ur c'hresk a 13% en eostad.
Ha gwelloc'h c'hoazh 'oa evit ar c'hoñkombrez.
Diaes 'vefe lakaat an dra-se e pleustr er parkeier 'vat, ken trouzus evel ma 'vefe !
Taolioù esae all a zo bet.
Da skouer, kavet zo bet e tiwan gwelloc'h ar maiz gant sonioù "gwenn", giz-se.
pe gant ur son izel-tre, 'giz hemañ.
Gant ar sonioù-se neuze zo muioc'h a c'hreun a ziwan, e-tro 10% muioc'h memes tra, n'eo ket dister.
Penaos e ya en-dro ?
Gwir eo n'eus ket bet kavet skouarnioù gant ar plant.
Luziet-kenañ eo ar mont en-dro, n'eo ket sklaer evit poent.
Hervez ar skipailhoù zo o labourat war an dra-se, pep tra a teu deus moger ar c'helligoù da gentañ, la paroi cellulaire.
Gant an trouz, ar voger a fiñv un tammig bihan.
Kannaded a zo en holl gelligoù.
Kannaded zo a lâr eo tomm, reoù all a lâr zo gwask war ar c'hellig…
Ha moarvat zo kannaded a zo gouest da lâret en deus fiñvet ar voger.
Ar re-se a galv kannaded all, hag a-benn ar fin 'vez cheñchet kementad protein-mañ-protein.
Ha hervez live ar proteinoù e cheñch emzalc'h ar c'hellig, ha neuze emzalc'h ar plant.
'Giz m'ho peus komprenet, luziet-kenañ eo an afer ha n'eo ket echu an enklaskoù !
Perak 'ta e c'hell ar plant klevet o endro ?
Sonioù zo, trouz zo, a zo mat dezho da glevet.
Pa n'haller ket fiñval, mat eo bezañ gouest da c'hoût penaos emañ an traoù tro-war-dro.
Goût pegoulz zo dour gant trouz ar glav, pe c'hoazh klevet trouz al loened da skouer.
Just a-walc'h, diskouezet zo bet eo gouest ur spesad, Arabidopsis taliana, da anavezout trouz ur viskoulenn o tebriñ e zelioù.
An dra-se zo un tammig e-giz ASMR evidomp, trouz plijus.
Met evit ar plant eo un alarm a lâr dezho eo ret en em zifenn !
Ha setu giz-se pa glev ar plant-se un trouz e-giz-se e produont molekulennoù a zo fall evit ar biskoul.
Ur studiadenn all 'n deus diskouezet un dra all.
Emaoc'h o paouez klevet un wenanenn o nijal.
Emañ o klask nektar ur fleurenn.
Just a-walc'h, unan zo aze, ur fleurenn eus familh an Oenothera.
Pal ar fleurenn eo desachañ ar wenanenn evit kaout pollen fleurioù all, ha strujañ war-lerc'h.
Kinnig a ra d'ar wenanenn nektar neuze.
An dra-se zo en natur.
E arnodva ur skipailh skiantel, n'eo ket tre ar memes tra.
N'eus gwenanenn ebet met un uhelgomzer kentoc'h.
Ha gant ar son-se dre an uhelgomzer.
Ar skipailh 'n deus kavet e oa muioc'h a sukr 'barzh an nektar, diouzhtu war-lerc'h ar son.
Klasket o deus gant ar son-mañ ivez.
Memes tra, kalz sukr en nektar.
Ha gant ar son-se : nebeud a sukr.
Ar fleur a zo gouest da respont d'ar gwenan neuze !
Hag evit echuiñ vo lakaet ar gaoz war ur studiadenn embannet e fin miz Meurzh 2023.
Ar studiadenn-se a ziskouez e vefe gouest ar plant, ouzhpenn klevet trouz, met ivez produiñ trouz !
Ar skipailh en deus lakaet butun ha tomatez (ar plant) dindan mikroioù.
Mikroioù ultrason, evit enrollañ un trouz n'omp ket gouest da glevet, ken uhel eo.
Enrollet o deus plant yac'h, ha plant lakaet bec'h warno :
plant gant delioù troc'het, pe hep dour da skouer.
Ha klevet vez an difoc'h !
'maomp o paouez klevet enrolladenn ur blantenn bec'h warni.
Cheñchet eo bet an enrolladenn evit d'an den bezañ gouest da glevet an traoù :
izelaet eo bet ar son, ha buanaet ivez.
Dre vras ar plant bec'h warno o deus produet betek 50 klik bep eurvezh, ha kalz nebeutoc'h a oa gant ar plant yac'h.
Ar pezh a c'hoarvez moarvat eo klogorennoù aer 'barzh ar plant, a darzh.
Ha muioc'h a zo pa vez lakaet ur blantenn diaes.
N'eo ket sur tamm ebet e c'hell div blantenn kichen-ha-kichen komz e-giz-se, met organismoù all a vefe gouest da glevet 'vat.
Amprevaned zo a c'hellfe klevet seurt trouz da skouer ha kompren n'eo ket yac'h ur blantenn,
pe n'eo ket yac'h a-walc'h evit dozviñ vioù atav.
Ha ganeomp-ni e c'hellfe bezañ klevet ivez,
pe kentoc'h gant labourerien douar ekipet mat, a fellfe dezho dourañ o flant
pa vez ezhomm hepken evit espern dour.
Hiziv hon eus klevet bed ar plant.
Peogwir ne weler ket o divskouarn n'eo ket bet studiet kalz
efed ar sonioù, an trouz, warno.
Cheñch a ra an traoù bremañ, ar sell deus ar plant 'neus cheñchet abaoe un nebeud bloavezhioù.
Birvilh 'zo er bed skiantel memes evit kompren muioc'h an organismoù-se,
a zo kempleshoc'h a-feur ma teskomp traoù diwar o fenn.
{{< cc "by nc" >}}

BIN
content/podcasts/brav-ha-bev/29-plant-ha-trouz/plantHaTrouz.jpg Normal file
View file

Binary file not shown.
Side by side

After

Width:  |  Height:  |  Size: 578 KiB

129
content/podcasts/brav-ha-bev/30-marmouzed-ereadurezh/index.br.md Normal file
View file

@ -0,0 +1,129 @@
---
title: "#30 Ar marmouzed hag an ereadurezh"
date: 2023-05-24T12:00:00+02:00
draft: false
image: "./marmouzedHagEreadurezh.jpg"
slug: "30-marmouzed-ereadurezh"
---
{{< block_color blue >}}
Setu treuzskrivadur ar gronikenn [**Ar marmouzed hag an ereadurezh**](https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-marmouzed-hag-an-ereadurezh).
{{< /block_color >}}
{{< castopod playerUrl="https://podkast.fedi.bzh/@brav_ha_bev/episodes/ar-marmouzed-hag-an-ereadurezh/embed/light" >}}
---
Eeus ar gerioù an hini eo vo kontet deoc'h hiziv.
Ganto e c'hellomp sevel frazennoù ha lâret ar pezh a fell deomp lâret.
Bammus eo, en ur mod :
gall' reomp komz deus an amzer, deus an amzer da zont,
deus traoù ha n'eus ket deuzouto memes, ha me oar me.
Kemend-all a draoù evel zo moiaen d'ober gant ar gerioù !
Ha padal n'eus ket miliardoù anezho.
Un tammig muioc'h 'vit 20 mil ger zo war geriadur an Here evit ar brezhoneg.
War ar pemdez, 'vez ket implijet muioc'h 'vit 8000.
Pezh zo, ar gerioù a c'hell kaout meur a ster.
Hervez ar gerioù all er frazenn vez komprenet pe choazet ster ur ger.
Eus an dra-se vez graet "ereadurezh" pe "sintaks".
Met eus pelec'h 'teu an ereadurezh ?
Ijinet eo bet gant an Den ?
Pe loened 'zo zo gouest sevel frazennoù ivez ?
Diskouezet zo bet gant un nebeud studiadennoù e c'hell loened zo
lakaat gerioù asambles evit sevel frazennoù.
Pe lakaat sonioù asambles kentoc'h.
Pezh 'vez anvet "unvezh mouezhel" (unité vocale e galleg).
Ha pa gomzan eus loened eo kentoc'h deus marmoused zo kaoz, pe primated dre just.
Da skouer zo ur spesad, anvet Cercopithecus nictitans
(ur marmous gant ur fri gwenn), zo gouest da lâret 2 c'her
pa vez un dra bennak dic'hortoz.
An dra-se vez klevet dreist-holl pa vez ul loupard o tont.
hag ar son-se a vez laosket kentoc'h pa vez un egl nepel.
Gall' ra an huchadennoù-se reiñ un tammig aon d'al loupard pe d'an egl,
met dreist-holl 'vez roet da c'hoût d'ar strollad zo ur preizher.
Pa vez huchet an 2 asambles 'at, da skouer ur "pyow" ha meur a "hack"
vez splannoc'h respont ar strollad : mont a reont kuit diouzhtu war-lerc'h.
Amañ neuze "Pyow" a dalv "loupard", "hack" a dalv "egl"
ha "pyow hack hack" a dalv "mont a reomp kuit".
Ur ster nevez zo gant ur sekañs gerioù.
Gant ar marmoused bras, 'giz ar bonoboed, zo traoù heñvel :
komz a reont pa gavont boued, ha deus pegen mat,
pegen dibar eo ar boued 'vez an huchadennoù
Studiet eo bet an huchadennoù-se gant Zanna Clay ha Klaus Zuberbühler,
hag embannet eo bet an disoc'hoù war ur pennad er journal skiantel PLoS One e 2011.
Enrollet zo bet ganto bonoboed o doa kavet avaloù.
Pe bonoboed o doa kavet kiwioù.
Dav eo goût : kavout a reont kalz gwelloc'h ar c'hiwioù.
Ne reont ket ar memes huchadennoù neuze : uheloc'h eo pa gavont kiwioù.
Pezh zo bet graet gant an enrolladennoù-se, 'oa lakaat bonoboed all da glevet anezho.
Boaziet 'oa bet ar bonoboed-se da gavout kiwioù en ul lec'h,
hag avaloù en ul lec'h all.
Ha petra a c'hoarveze gant enrolladenn ur bonobo o kavout kiwioù ?
Ar bonoboed a glaske boued kentoc'h e lec'h ar c'hiwioù.
Hag ar c'hontrol gant an enrolladenn all, enrolladenn an avaloù.
Ar marmoused a glaske kentoc'h e lec'h an avaloù.
Da lâret eo, ar sekañsoù huchadennoù a dalv un dra bennak resis evit ar bonoboed.
Liammet eo sekañs-mañ-sekañs deus ur ster (kiwioù pe avaloù),
pe da nebeutañ deus un emzalc'h (klask e lec'h-mañ-lec'h).
Met e gwirionez gant an enklask-mañ eo diaes goût penaos 'vez komprenet an enrolladennoù gant ar marmoused.
Hag ur ster zo d'ar sekañsoù huchadennoù ?
Peotramant vez ket klevet gant ar bonoboed 'met an uhelder da skouer ?
Ur studiadenn nevez embannet a ro respontoù.
Gant marmoused all ar wech-mañ: gant chimpazeed.
Embannet eo bet e miz Mae 2023 er journal Nature Communications gant ur skipailh eus bro Suis.
Goût a ouzomp vez implijet gerioù ispisial gant ar chimpanzeed.
Gerioù 'giz "huu" pa vezont souezhet pe p'o dez aon.
Un alarm eo en ur mod.
Ur galv all zo, "waa", a vez implijet e meur a zegouez.
Da skouer e-kerzh ar chase pe pa vez gwelet ur preizher.
Merzet 'zo bet ivez e vez bodet an daou c'her a-wechoù.
Hag an dra-se a c'hoarvez pa vez gwelet un naer da skouer.
Ar skipailh en deus divizet labourat war ar gerioù-se, oc'h unan pe lakaet asambles.
Un taol arnod kentañ zo bet graet.
Lakaet zo bet un naer plouzet, ur serpant plouzet, e-kichen ur strollad chimpazeed.
Un tamm spontet vezont dirak ar serpanted,
ha dreist-holl e klaskont goût pelec'h emaint 'vit nompas kerzhout warno.
Ganto zo bet huchet diouzhtu "huu" pe "huu-waa".
Evit klask kompren an diforc'h etre ar gerioù-se lakaet asambles pe pas,